Azerbaycan'da Kurulan Devletler

[AyMaRaLCaN]

Azerbaycan'da Kurulan Devletler


Ön asya (M.Ö. I binyılın ilk yarısı)






M.Ö. 2. binyılın sonu - 1. binyılın başlarında Zagros dağları bölgesinde bazı küçük beylikler meydana geldi. Bunların arasında Gilzan, Zamua, Allabria, Karalla, Buştu, Messi, Surikaş, Kızılbunda, Alateye, Uişdiş, Zikeretu, Andia, Subi, Sangibutu, Puluadi ve diğerleri vardı. Fakat onların en kudretlisi Zamua idi. Assurlular sık sık Gilzan devletinin sınırlarını ihlal etse de bu devlet bir müddet yaşayabilmiştir. Urartular M.Ö. 9. yüzyılın sonunda Gilzan’ı işgal etmiştir. Zamua kendi sınırlarını Urmi gölünden Küçük Zab nehrine dek genişletmiştir.
Tarihi kaynaklara göre 8. yüzyılda Karadeniz’in kuzey bölgesinde yaşayan Kimmerler aynı yüzyılın sonunda Sakların baskısı altında kendi topraklarını terk etmek zorunda kalmışlar. Onların bir kısmı Anadolu’ya, bir kısmı da Güney Kafkasya’ya ve Ön Asya’ya yayılmışlardır. Kimmerlerin adıyla ilgili meydana gelmiş toponimler o dönemin tarihi olaylarını ve yayıldıkalrı yeri yansıtmaktadır. Gımırlı, Kemerli, Komar, Kemerdaran, Kemer, Gemerli, Kemergaya vs. yer adları Kimmerlerin yadigarlarıdır.
Kimmerlerden sonra sakların yıldızı parlamıştır. Onlar M.Ö. 7. Yüzyılda Güney Kafkasya ve Ön Asya’da egemenliklerini kurmuşlar. Herodot eserinde onları “Skifler” adlandırmıştır. Saklardan ilk olarak Asur kaynaklarında bahsedilmektedir. Asur İmparatoru Asarhaddon (M.Ö. 680-668) dönemine ait bir belgede onların da adı vardır. Bazı tarihçiler Sakları kasıtlı olarak Fars kaynaklı olduğunu gösterdiler. Fakat Sakların kültürü, devlet düzeni, ordu teşkilatının tamamen atlı olması ve Bozkır Askeri Taktiğini en güzel şekilde uygulamaları, Sus’ta bulunan Çivi yazılı belgelerindeki bugün Türk dillerinde hala da yaşayan kelimelerin kullanılması onların Türk asıllı olduklarını doğrulamaktadır. Darius’un Saklara saldırısı sırasında başından geçenler de bunu ispatlamaktadır. Assur kaynakları onları İşguz adlandırmıştır.
Saklar 2. Yüzyıla dek hakimiyetlerini devam ettirmişler. Doğuda Çin Seddi’ne dek, batıda Dunay nehrine dek büyük arazileri ellerinde bulundurarak büyük bir imparatorluk kurmuşlardır.
Kadim Romalı tarihçi Strabon şöyle yazar: “Doğuda yaşayan halklar Massagetler ve Saklar adlanır. Diğerleri ise İşguzlar adıyla tanınmaktadır. Bununla birlikte her neslin özüne kendine özgün adı vardır.”
Massagetlerin M.Ö. 9-7. yüzyılda Gilgileçay ile Derbent arasında yaşadıkları ihtimal edilir. Onlar İskitlerin (Saklar) ardınca Derbent geçidinden geçerek Alban topraklarına girmişler. “Türk Etnonimleri” adlı çalışmada Dara’nın mezarı üstündeki eski kitabede üç Sak aşiretinden bahsedilir. Onlardan birincisi Sırderya’nın o biri sahilinde, ikincisi bugünkü Türkmenistan topraklarında, üçüncüsü ise denizin karşı sahilinde meskunlaşmışlar. Üçüncü topluluğun yaşadığı araziler kuşkusuz ki Hazar’ın güneybatı kısmıdır.
Önceler tarih kitaplarında İşguzların İrani ve Ari olduğu iddia edilmiştir. Fakat 1. yüzyılda yaşamış tarihçilerden Pomponi, Mela ve Pliniyon İşguzların Türk dilli olduklarını kabul edilmiştir. 5. yüzyılda yaşamış Zozima ise bazı İşguzların Hunlar olduğunu da yazmıştır.
Massagetlerin Türk dilli olduğunu onaylayan diğer kaynaklar olmasına rağmen onların Moğol aşireti olduğunu ireli sürenler de vardır. Fakat bununla birlikte İşguzların tam olarak Türk dilli olduklarını düşünmek yanlış olurdu. 6. yüzyılda yaşamış Bizanslı tarihçisi Menanoli şöyle yazar: “Geçmişte Türklere Sak demişler.” A. N. Bernştam’a göre ise “Türk etnik kökeninin temelinde Hunlar yatmaktadır. Hem Asya, hem de Avrupa Hunları İşguzları meydana getirmiştir".
O dönemde günümüz Azerbaycan’ın güneyinde yaranmış bu siyasi teşkilatlara kuzeyde de rastlanmaktadır.

[AyMaRaLCaN]

Ön Asya-Aşiret devletler




ÖN ASYA BÖLGESİNDE AŞİRETLER, AŞİRET İTTİFAKLARI VE DEVLETLER (M.Ö 3.-2. binyıllar)
Eski Azerbaycan topraklarında İslam öncesi birçok devlet kurulmuş, bazıları, imparatorluk seviyesine kadar yükselmiştir.
Eski yazılı kaynaklara göre M.Ö. 3.-2. binyıllarda, bugünkü Azerbaycan topraklarının güney kısmı Sümer-Akkad coğrafyasındaydı. Azerbaycan topraklarındaki ilk aşiret birleşmesi Tunç devrinin sonlarında gerçekleşmiştir. Kür-Araz medeniyeti ise atalarımızın daha o zamanlar, M.Ö. II. binyılda ekincilikle uğraştıklarını kanıtlamaktadır.
Güney Azerbaycan ile komşu topraklarında yaşamış aşiretlerle ilgili ilk yazılı kaynaklar M.Ö. 25.-23. yüzyıllara aittir ve onlar Urmi bölgesinde Akkadca yazılmıştır. Ancak Azerbaycan topraklarında Türk hâkimiyeti M.Ö. 4 bin yıl öncesine dayanmaktadır. Kaynaklarda özellikle Arattalılar, Gutlar (Gutiler), Lullubiler ve Hurriler hakkında bilgiler vardır. Ama bilimsel kaynaklara göre Güney Azerbaycan topraklarında kurulmuş ilk Türk devleti Aratta’dır. Arattalılarla ilgili bilgiler Sümer destanında yer almaktadır. Sümer hükümdarı Merkar ile Aratta hükümdarı Sukuşsiranna arasında yaşanan olaylar bu destanda yer almıştır.
Aratta devleti M.Ö. III. binyılın birinci yarısında kurulmuştur. Devletin toprakları Urmi gölünün güney ve güney-doğu gölgesini kapsamaktadır. Bugünkü Zencan-Gazvin bölgesi de Aratta’nın alt sınırlarında bulunmaktadır.
Aratta halkı, altın, gümüş, kurşun, bakır, dağ taşı ve değerli lacivert renkli taş üretmekteydi. Onlar ürettikleri materyalleri Mezopotamya’da hükümran olan Sümer devletine ihraç etmekteydiler.
M.Ö. 3. binyılın ikinci yarısında Sümer şehir devletleri yıkılmışlardır. Onlar M.Ö 24.-22. yüzyıllarda Akkad devletinin hâkimiyetine dahil olmuşlardır. Bu dönemde Urmi gölünün güney bölgesinde Lullubi (Lullubu) aşiretlerinin ittifakı başlamıştır. Lullibileri tarih sahnesine Su ve Turukki aşiretleri çıkarmıştır. Bu aşiret devletinin kurulması M.Ö. 23. yüzyılda gerçekleşmiştir.
Lullubiler hayvancılık ve sulanmayan ekişçilikle uğraşmışlardır. Onlar da Arattalılar gibi Sümer medeniyetinin güçlü tesirinde kalmışlardır. Çivi yazısını biliyorlardı, Akkadlarla iletişim sağlayabilen aydınları bulunmaktaydı.
M.Ö. 2. binyılda Vahid Lullubi devletinin parçalamasının ardından yerine küçük hâkimiyetler kurulmuştur.
M.Ö. 3. binyılda Urmi gölünün doğu ve güney-doğu bölgesinde Guti aşiret birleşmeleri mevcuttur. Onlar aynı binyılın ikinci yarısından sonra devlet olarak birleşmişlerdir. Gutiler Sümerlerle müttefik olmuşlardır. Fakat Akkadların işgalci siyasetine de sert bir şekilde karşı çıkmışlardır.
Sargo’nun torunu olan Akkad hükümdarı Naram-Sin (Naram-Suen) (M.Ö 2236-2201) Urmi bölgesinde yaşayan aşiretlere karşı saldırıyı hızlandırmıştır. Burada yaşayan 70 aşiretin lideri de birleşerek askeri ittifak oluşturmuş, bununla Akkad ordularını mağlup etmişlerdir. Gutilerin hükümdarı Enridavazir’in öncülüğüyle Naram-Sin öldürülmüş ve onlar akın başlatarak Güney Mezopotamya’ya gitmiş Sümerlerin kutsal şehri Nippur’u ele geçirmişlerdir. Bu olaydan sonra Gutilerin yeniden kendi topraklarına-Doğu Anadolu ve Güney Azerbaycan’a dönerek komşusu Lullubilerle savaştıkları tahmin edilmektedir.
Guti devleti boy ittifakından oluşan bir devlettir. Onun ardından Subar, Turuk, Kuman, Bars, Böri, Gargar, Azer, Zengi vb. Türk boyları vardır. Kaynaklara göre Gutiler M.Ö. 23. yüzyılın sonunda Mezopotamya’dan kovulmuşlardır. Onların hâkimiyeti 91 yıl 40 gün sürmüştür. Guti devletinin en büyük özelliği onun demokratik kurallarla idare edilmesidir. Komşulukta yaşayan devletlerde hâkimiyet babadan oğla geçilmekteydi. Fakat Gutilerde hakimiyeti “el” aksakkalarının ve "el" beylerinin katıldığı meclis seçmekteydi. Guti elinin başkenti bugünkü Kerkük (Arrapha) şehri olmuştur.
Akkad yazılarında bulunan Guti elbeylerinin bazılarının adları: Yarlagab, Yarlagaş, Yarlagan, Sarlagab, Elulu(meş), İnim-Abageş (Orhon-Yenisey abidelerinde Kültigine "İnim Kültigin") Kurum, Tirikan. "Gut" sözünün Türk etimolojisinde “hükümdarlık, uğur, can, ruh” gibi anlamlarda kullanılmaktaydı. 553 yılında hâkimiyette olan Avar (Türk) hükümdarının adı Kuti-Han olmuştur. Gutilerin Türklüğünü kanıtlayacak o dönemden kalma bu tür bir çok delili, tarihi kaynaklardan göstermek mümkündür.
Akkad hükümdarı Naram-Sin’in kitabelerinin birinde Lullubiler hakkında bilgiler vardır. Lullubi hükümdarlarının kendilerine özgü ilk yazılı abideleri M.Ö 23. yüzyıla aittir. Sarınul adı verilen yerde kayaya kazınmış Kral Anubaniniye ait kitabe delil olarak görülürse, Lullubi topraklarının Urmi gölünden Besra (Kenger) körfezine kadar ulaştığı gözlenmektedir.
Sümer kaynakları, Hurrilerin vatanı Güney Kafkas, Van gölü etrafı ve Şimali Zagros bölgeleri olduğunu onaylamaktadır. Sümer kaynaklarında onların sahalarına "Xurrum" denilmektedir.
Hurrilerin M.Ö. 3. binyılın sonunda yazılı kaynaklarda sahip olduklarını delil olarak kabul ederek onları Sümer, Akkad ve Elamlarla birlikte Ön Asya’nın dördüncü büyük ve medeni halkı gibi kaleme alanlar vardır. Tarihi belgelere göre, Mitanni devletini Hurrilerin kurduğunu söyleyebiliriz. Mitannilerin ise Türk neslinden olduğu bilinmektedir. Urmi gölü de bir müddet Mantiana adıyla anılmıştır. Urmi gölü çevresinde Kaşşu (Kassit) halkının da yaşadığı kaynaklarda belirtilmiştir.
Güney Azerbaycan’ın en eski halklarından biri Türklerdir ki, Naram-Sin’e karşı birleşen 17 hükümdarın içinde onların İlluşumel adlı hükümdarı da yer almıştır. Turukkilerin yaşadığı coğrafya Urmi gölünden Zencan’a kadar uzanmıştır. Turukkiler tarih sahnesine Guttiler ve Ullubilerle aynı dönemde çıkmıştır.
M.Ö 3. binyılın sonu ve 2. binyılın başlarında bugünkü Azerbaycan topraklarında yaşadığı düşünülen aşiretlerin ve diğer toplulukların dilleri Zagr-Elam, Zagros, Kaspi vb. adlar verilen büyük diller grubunda birleşmektedir. Bazı âlimler kuzey-doğu Kafkas dil grubuna mensup olan Nah-Dağıstan dil grubunun Hurri ve Urartu dilleriyle akraba olduğunu ileri sürmektedirler.
Urmi gölü havzasında M.Ö. III-II. binyıllarda Subarlar da yaşamışlardır. Subarlar sadece Azerbaycan halkının değil, birçok Türk halkının şekillenmesine iştirak etmişlerdir. Subarlar Mezopotamya’da (Dicle-Fırat) yaşamışlar ve sonradan buraya gelen Sami aşiretleri Akkad şehri devleti etrafında toplanmışlar ve onun güçlenmesinde etken olmuşlardır. Akkad kralı Sargon M.Ö. 24. yüzyılda yukarı Subar bölgesine akın etmiş ve Subarları zor durumda bırakmıştır. 2. binyılın başlarında Subar topraklarında Asur hâkimiyeti güçlenmiştir. Yukarıdan Akkad, kuzeydoğudan Hurri, aşağıdan Sami-Asur aşiretlerinin hücumuna maruz kalan Subarlar batı, orta ve doğu olmak üzere üç kola ayrılmışlardır. 38. paralel boyunca ileriye yönelen Subarlar o topraklarda yaşayan halkların içinde erimişlerdir. Bu yönde Urmi gölü havzasında yerleşenlerin çoğu Sibirya’ya ve Türkistan’a yönelmişlerdir. Sibirya’nın adı da Subarlardan gelmektedir. Orta kısımda kalan Subarlar, Dicle ve Fırat’ın yukarı kısmında, Van gölünün batısında bugünkü Bitlis’le Diyarbakır arasında her boy bir bölgede olmak üzere yerleşmişlerdir. O dönemde söz konusu bölge, Hurrilerin kurduğu Mutanni devletinin yönetimindeydi. 13. yüzyılda Mitanni devleti yıkıldığında Subarların Arme, Urmu, Kulmeri, Turhu ve diğer yerlerinde ayrı-ayrı beylikler kurulmuştur. Onlar Asur ve yeni kurulan Urartu devletine karşı koyabilmek için birleşerek Subar beyliğini oluşturmuşlardır. Subar devleti M.Ö. 673 yılına kadar kendi bağımsızlığını koruyabilmiştir. Sami aşiretları M.Ö. 3. binyılın başlarında Fırat ve Dicle nehrinin kuzey bölgesinde yerleşmişlerdir. Ari kökenli Ahemeni devletinin siyasi nüfuzu Kafkas dağlarına ulaştığında Kuzey Azerbaycan’da yaşayan aşiretler artık tarih sahnelerinde görünmeye başlamışlardır. Onların en görkemlisi Kaspilerdir. Hazar denizinin bir adının da Kaspi denizi olması bu durumdan ileri gelmektedir. Kaspiler eski dönemlerin ünlü halklarından biri olan Kassilerin akrabalarıdır. Onlar M.Ö. 1. binyılın sonunda Alban aşiretleri arasında erimişlerdir. Onların yaşadığı coğrafya Muğan-Lenkeran ovalığı olmuştur. Kaspiler gemicilik sanatını çok iyi öğrenmişlerdir.
Bu dönemde Azerbaycan topraklarında yaşayan kavimlerin bir kısmının Turan sistemine ait olduğunu ileri sürenler vardır.

[AyMaRaLCaN]

Aratta Devleti



Urmi gölünün güney-doğusunda M.Ö. 3. binyılın ilk yarısında hükümran olmuş Aratta, ilk eski devlet kurumudur. Ülkeyi En, yahut Ensi rütbesi taşıyan hükümdarlar yönetmiştir.
Ülkenin ana şehri Aratta olarak adlanmıştır

[AyMaRaLCaN]

Kuti Devleti





Urmi gölünden batıda ve güneybatıya yerleşen Kutiler M.Ö. 3. binyılın ikinci yarısında birleşmiş Kuti devletini kurmuştur. Lullubi ve Akkad devletleriyle sınır komşusu olmuştur. M.Ö. 22. yüzyılın başlarında (M.Ö. 2175 yılında) Akkad devletini yenilgiye uğratan Kutiler yaklaşık 80 yıl müddetinde Mezopotamya’yı yönetiminde kalmıştır. M.Ö. 2104 yılında Kutilerin hâkimiyetine son vermişler.
Hükümdarların hakimiyet yılları:
M.Ö.ortalama 2225-2205 Enridavazir
M.Ö.ortalama 2204-2197 İmnan
M.Ö.ortalama 2198-2192 İngeşauş
M.Ö.ortalama 2191-2185 Sarlag
M.Ö.ortalama 2184-2178 Yarlagaş
M.Ö.ortalama 2177-2171 Elulumeş
M.Ö.ortalama 2135-2133 Laharab
M.Ö.ortalama 2127-2120 Puzur-Suen
M.Ö.ortalama 2120-2113 Yarlaganda
M.Ö.ortalama 2112-2105 Sium

[AyMaRaLCaN]

Lullubi Devleti





Urmi gölünün güneyinde M.Ö. 23. yüzyılın sonu — 22. yüzyılın başlarında kurulmuştur. Kuzey-Doğuda Kuti, kuzeybatıda Hurri, güneyde ise Akkad devletleriyle sınır komşusuydu.


Hükümdarların hakimiyet yılları:
M.Ö.ortalama. 2230-2200 Satuni
M.Ö.ortalama. 2200-2170 İmmaşgu
M.Ö.ortalama. 2170-2150 Anubani

[AyMaRaLCaN]

Manna-Menna Devleti





M.Ö. 1. binyılın başlarında, 9. yüzyılda Urmi gölü çevresinde kurulmuştur. Urartu, Assur çarlığı, Babil ve Elam devletleriyle sınır komşusu olmuştur. Manna, modern Azerbaycan’ın "Güney" kısmında kurulmuş önceki devletlere nazaran daha büyük bir siyasi birlik olarak kabul edilebilir. Kaynaklarda Manna topraklarının Urmi gölünün doğusundan, Hazar denizinin güney doğusunda kadar yayıldığı apaçık bir şekilde görülmektedir. Mannalılar Gutti, Lullu, Turukki ve Su (Sub/Subar) halklarının varisleri sayılmaktadırlar. Manna M.Ö. 590 yılında çökmüştür. Devletin adına ilk defa Muanna şeklinde M.Ö. 843 yılında yazılmış Assur hükümdarı III. Salmanasar’ın çivi yazı kitabesinde rastlanmıştır.
Manna devletinin hükümdarına yanzu denilmekteydi. Hükümdara ihtiyar heyeti yardım etmiştir.
Başkenti İzirtu şehri


Hükümdarların hakimiyet yılları:
M.Ö.ortalama. 829- ? Ualki (Udaki)
M.Ö.ortalama. 740-719 İranzu
M.Ö.ortalama. 718-716 Aza
M.Ö.ortalama. 716-680 Ullusunu
M.Ö.ortalama. 675-650 Ahşeri
M.Ö.ortalama. 650-630 Ualli

[AyMaRaLCaN]

Midiya Devleti





Manna’nın güneydoğusuna yerleşen Madalılar, M.Ö. 1. binyılın başlarında siyasi arenaya çıkmışlardır. Mada aşiret ittifakı Azerbaycan’ın kuzeyinden başlamış, doğu, güneydoğu tarafında, Zagros dağlarının eteklerinde gerçekleşmiştir. Onlar M.Ö. 673 yılında Assurya’ya karşı ayaklanarak kendi bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Saklar (Skif, İskit) Assurya ile müttefik olarak Midiyalılara hücum etmişler ve onları kendilerine tabi kılmışlardır. Sak hükümranlığı 28 yıl sürmüş ve Madiyin oğlu Kiaksar (625-585) İskitlerin hakimiyetine son vermiştir. Bunun ardından Kiaksar zamanında Madalılar Hirkaniya, Parfiya, Parsa, Elam, Manna, Urartu ve Azerbaycan topraklarında yerleşen Skif şahlığına son vermişlerdir. M.Ö. 7. yüzyılda Mada’da Zerdüştlük dünyada ilk kez resmi devlet dini olmuştur.
Madalılar orduları Urartu ve Asur krallıklarını mağlup ederek sınırlarını Ön Asya’nın doğu bölgesinde bulunan Kızılırmak nehrinden başlamış, bugünkü İran’ın doğu sınırlarına kadar uzatmayı başarmışlardır. Yalnız Aras nehrinin kuzeyi Midiya Devleti’nin hakimiyeti altına girmiştir. Tarihçiler burada Alban Devleti’nin kurulmasına, yani M.Ö. 6. yüzyıla kadar Sak aşiretlerinin yaşadığı fikrine katılmışlardır.
Tarihi kaynaklarda, Midiya Devleti kurulduğunda bugünkü Azerbaycan Türklerinin yaşadığı topraklarda M.Ö. 7. yüzyılın 70 li yıllarında İşguz (Skif) Krallığı’nın hüküm sürdüğü belirtilmektedir. Midiyalılar Asurilerle yaptıkları savaşta zafer kazanmıştır. (M.Ö. 7. yüzyılın sonu) Onlar 7. yüzyılın ilk yıllarında Urartu ve Skif krallığının topraklarını ele geçirmeyi başarmıştır.
Midiyalılar M.Ö. 614 yılında Aşşur şehrine akın edip şehri yıkmışlar ve Babillilerle ittifak kurmuşlardır. 612 yılında de Asurya’nın başkenti Ninevan’ı dağıtıp, halkına zulüm etmişlerdir. M.Ö. 605 yılındaysa Asuriya’nın sonu gelmiş ve toprakları Midiyayla Babil Devleti arasında paylaşılmıştır.
Midiya fatih ruhlu bir hükümdarın zaferleriyle kendini gösterse de, hükümdar Astiag’ın döneminde hayli güçsüz düşmüştür. Çünkü Astiag atası Kiaksar gibi kudretli değildir. 7. yüzyılın sonlarına doğru 2. Kuruş Fars aşiretlerini bir bayrak toplanmışlar ve Midiyalılar üzerine akın etmiş ve ülkeyi tümüyle ele geçirmişlerdir.
Başkenti Ekbatan şehri


Hükümdarların hakimiyet yılları:
M.Ö. ortalama. 728 -675 Deyok
M.Ö. ortalama. 675 - 653 Fraorta
M.Ö. ortalama. 653 - 625 Madiy
M.Ö. ortalama. 625 - 585 Kiaksar
M.Ö. ortalama. 585- 550 Astiag

[AyMaRaLCaN]

Atropatena





Atropat devleti M.Ö. 323 yılında kurulmuştur. Atropatena toprakları Ahemeniler (Hahameneşi) devleti sınırları içerisinde yer almıştır. Atropatena, devlet terkibinde bulunan 20 satraplıktan (bölge) onuncusu olmuştur. Makedonyalı İskender M.Ö. 331 yılında İran Şahı 3. Darius’u mağlup ederek, Ahemeni devletini yok etmiştir. Atropatena, Makedonyalılar egemenliğinde yarı bağımsız devlet statüsü elde etmiştir.
Bazı tarihçiler Azerbaycan’ın adının o Atropatena’nın hükümdarı Atropat’ın adından türediğini iddia etmektedirler. Cami et-Tevarih’in yazarı Reşideddin ile Tebrizli Mehemmed Hüseyn bin Helef ise Azerbaycan sözünün Türkçe olduğunu savunmuşlardır. Onlara göre, Azer "yüksek yer", bayjan ise "büyükler" manasındadır.
Atropatena Midiya devletinin devamcısı olarak kabul edilebilir. Strabon: "Midiya//Midya iki bölgeden ibarettir: birincisine Büyük Midiya, ikincisine ise Atropat Midiyası deniliyor” şeklinde ifade etmiştir. Güney Azerbaycan topraklarında Manna devletinden 270 sene sonra kurulan bağımsız Atropatena devletinde önemli ekonomik gelişmeler yaşanmıştır. Atropatenalılar ekincilik, bağcılık ve hayvancılıkta büyük başarılar elde etmişlerdir. Ülkenin zenginlikleri- altın, bakır, demir, kurşun, gümüş ise ekonomik ilerlemede önemli etkenler olmuştur.
Tarihi belgelerde bu devletin topraklarında Kassit, Merd, Tiboren, Muğ ve Uti adlı aşiretlerin yaşadığı gösterilmektedir.
Atropatena M.Ö. 2-1. yüzyılda Ahemeni devletini yok eden Parfiya devletinin hâkimiyeti altına girmiştir. M.Ö. 226 yılında ise Sasaniler Parfiyalıların hâkimiyetini yıkımışlar. Sasaniler döneminde Atropatena’nın bağımsızlığını elde ettiği düşünülmektedir.
Atropatena (bazı kaynaklarda Adurbadagan), Sasani İmparatorluğunun merzbanlıklarından (uç beyliğinden) biriydi. Atropatena 4-5. yüzyıllarda siyasi bağımsızlığını kaybetse de, din ve medeniyet merkezi olarak önem kazanmıştır. Bunun da sebebi Sasanilerin ana mabedi olan Adurguşnasp’ın (Azergeşesb’in) Azerbaycan’ın güneyindeki Şiz şehrinde olmasıdır.
Başkenti Gazaka şehri


Hükümdarların hakimiyet yılları:
M.Ö. 331-? Atropat
M.Ö. 3. yüzyılın 20. yılları-? Artabazan
M.Ö. 36.-20. yıllar Artabazd
M.Ö. 20. yıllar- m.s. 2. yıl Ariobarzan
M.S. 2. yıl-20. Yıllar (tahmini) Ariovast

[AyMaRaLCaN]

Albanya Devleti





Ahemeni topraklarına hâkim olan İskender’in İmparatorluğu M.Ö. 323 yılında İskender’in ölümüyle dağılmıştır. Günümüzde Azerbaycan Türklerinin yaşadığı kuzey topraklarda M.Ö. 4. yüzyılda Albanya, güneyinde ise Atropatena devleti kurulmuştur.
Albanlarla ilgili ilk bilgiyi veren Romalı tarihçi Strabon, Albanların İberlerle Kaspi denizi arasında yaşadıklarını yazmıştır. Devletin batı sınırı ise Antik kaynaklarda Kambis olarak geçen İori olmuştur. Bugünkü Gürcistan’ın doğu bölgesi de onların egemenliği altında bulunmuştur. Strabon’a göre devletin doğu sınırı Kafkas dağlarıyla çevrilidir. Kafkasların denize yakın bölgesi ise Keraun olarak adlandırılmıştır. Ptolomey de Alban ülkesinin doğuda Soana nehrine kadar ulaştığını ifade etmiştir.
Alban kabile ittifakı 26 boydan oluşmuştur. Strabon`a göre bu boylar birbiriyle iletişim kurmakta zorlanmaktaydı. Her boy kendi diline sahipti ancak Türk boylarının baskın oluşu, Albanya’da ortak iletişim dilini Türkçe yapmıştır. Alban soyları Kür nehrinin orta ve aşağı bölgesinde ve nehrin sol sahilinde yerleşmişlerdir. Nehrin sağ sahilinde ise Kaspiler yaşamıştır. Bazı âlimler bunları da Alban olarak görmüşlerdir. Etnik farklar onların mezar türlerinden ve defin geleneklerinden belirgindir. Küp mezarlar, çiğ tuğladan yapılmış abide mezarlar (serdabeler), saksı-tekne mezarlar, katakomba olarak adlanan kuyu mezarlar (kuyu duvarının bir hissesi oyulur ve orada ölüyle eşyalarına göre yer açılır, defin bittikten sonra mezarın ağzı örülerek kapatılırdı). Albanya’da yaşayan halkların medeniyetleri hakkında bilgi vermektedir.
Modern kaynaklar Albanlar’ın kendileri dışında kalan 25 boyu da kendi hâkimiyeti altına almış olduklarını kanıtlamaktadır. Bunların büyük kısmı Albanlarla akraba olsa da, bir kısmı köken olarak onlardan farklıdır. Araştırmacılar arasında Albanlar’ın Sak boyundan geldiği veya onların yaşadığı toprakların yerlileri oldukları konusunda ihtilaflar vardır.
Tarihi belgelere dayanarak Alban boylarından sayılan ve Kuzey Azerbaycan’ın Gebele bölgesinde yaşayan az sayıda Udinler’in atası olarak kabul edilen Utiler Alazan’la Kür nehrinin kavşağında, Legler Samur nehrinin dağlık bölgesinde, Lupenler Kafkas dağlarının güney eteklerinde, Gargarlar Kafkasların kuzeyinde (sonralar ise Karabağ’ın ovalık arazilerinde) yaşamışlardır.
Albanya’nın genel olarak Türklerden oluştuğuna dair bilgiler giderek yaygınlaşmıştır.
M.S. 510 yılında Albanya devleti Sasaniler imparatorluğu tarafından işgal edilmiştir.
Başkenti Gebele ve Berde şehirleri


Hükümdarların hâkimiyet yılları: Araniler hanedanı --
M.Ö. 2. yy. Aran
M.Ö. 65-? Oroys
M.Ö. 36-? Zober
Alban Arşakiler kolu--
M.S. 215-255 1. Vaçagan
255-262 1. Vaçe
?- Mirhavan
?- Satoy
?- Asay
?- Asvagen
?- 2. Vaçe
359-371 Urnayr
493-510 3. Vaçagan

[AyMaRaLCaN]

Şirvanşahlar Devleti





6 yüzyılın ilk yarısında Şabran ve Gilgil nehirleri arasında kurulmuş olan Şirvanşahlar devleti yaklaşık 1000 yıl (1538 yıl) varlığını sürdürmüştür. Önceleri Şirvanşahlar devleti Arap Hilafetine bağlı olduğundan bu dönemle ilgili az sayıda bilgi mevcuttur. 861 yılında Arap kökenli Mezyediler Şirvanşahlar devletinin bağımsızlığını ilan etmiştir. Sınırları ku zeyde Derbent ve Samur nehri, güneyde Kür nehri, doğuda Göyçay ve Şeki, batıda Hazar deniziyle çevriliydi. Uzun yıllar tarih sahnesinde varlığını sürdürmüş Şirvanşahlar devleti zaman zaman değişik hanedanlar tarafından yönetilmiştir: Mezyediler (861-1027), Kesraniler (1027-1382) ve Derbendiler (1382-1538). 1538 yılında Safeviler devletine ilhak edilmiştir.
Başkenti önce Şirvan, 10. yüzyılın birinci döneminden itibaren Yezidiyye (Şamahı) şehri olmuştur.


Hakimiyette olan hükümdarlar:
861-? Heyzem ibn Halid
?-? Mehemmed ibn Heyzem
?-? Heyzem ibn Mehemmed
?-? Eli ibn Heyzem
918-948 Ebu Tahir Yezid
948-956 Mehemmed ibn Yezid
956-981 Ehmed ibn Mehemmed
982-991 Mehemmed ibn Ehmed
991-1027 Yezid ibn Ehmed
1027-1034 Menuçehr ibn Yezid
1034-1043 Abu Mensur ibn Yezid
1044-1049 Gubad ibn Yezid
1049-1050 Buht-Nessereli ibn Ehmed
1050-1063 Sallar ibn Yezid
1064-1096 I. Feruburz ibn Sallar
1096-1106 II. Menuçehr ibn I. Feriburz
1107-1120 I. Efridun ibn I. Feriburz
1120-1160 III. Menuçehr ibn I. Efridun
1160-1161 II. Efidun ibn III. Menuçehr
1161-1196 I. Ahsitan ibn III. Menusehr
1196-1204 I. Şahenşah ibn III. Menuçehr, I. Ferruhzad ibn III. Menuçehr, II. Feriburz ibn II. Efridun
1204-1225 I. Gerşasb ibn I. Ferruhzad
1225-1244 III. Feruburz ibn I. Gerşasb
1244-1260 II. Ahsitan ibn III. Feriburz
1260-1282 II. Ferruhzad ibn II. Ahsitan
1283-1294 III. Ahsitan ibn II. Ferruhzad
1294-1317 I. Keykavus ibn III. Ahsitan
1318-1335 I. Keygubad ibn II. Ferruhzad
1336-1372 Kavus ibn I. Keygubad
1372-1382 Huşeng ibn Kavus
1387-1417 İbrahim ibn Sultan Mehemmed
1417-1465 I. Halilullah ibn Şeyh İbrahim
1465-1500 Ferruh Yesar ibn I. Helilullah
1500-1501 Behrambey ibn Yesar
1501-1502 Gazibey ibn Yesar
1502 Sultan Mahmud ibn Gazibey
1502-1524 II. Şeyh İbrahim ibn Sultan Mehemmed¬gazi
1524-1535 Halilullah ibn II. Şeyh İbrahim
1535-1538 Şahruh ibn Ferruh Yesar