Azerbaycan dilinin ses bilgisi

[MeRaL]

[B]Azerbaycan dilinin ses bilgisi







Azerbaycan dilinde 9 ünlü ve 23 ünsüz fonem (26 ünsüz ses) bulunur. Ünlüler kalın ve ince, dudaklanan(yuvarlak) ve dudaklanmayan(düz), kapalı ve açık, dil önü, dil ortası ve dil arkası diye gruplara ayrılır. Ünlülerin telafüz edilirken çeşitli kriterlere göre sınıflandırırlır:
kalın ünlüler: - a, u, o, ı ince ünlüler - e, ə, ö, ü, i dudaklanan(yuvarlak) ünlüler - o, u, ö, ü dudaklanmayan(düz), ünlüler - a, e, ə, i, ı dil önü ünlüler - i, ə, ü dil ortası ünlü - e dil arkası ünlüler -a, i, o, u kapalı ünlüler - u, ü, ı, i, e açık ünlüler - o, ö, a, ə
Azerbaycan dilinde Oğuz grubuna dahil olan Türk ve Gagavuz dillerinde, genellikleTürk dillerinde olmayan “ə” ünlüsü yaygın olarak kullanılmaktadır. Azerbaycan dilinde “ı” ünlüsünün kelimenin başında kullanılmasına rastlanmamaktadır. Azerbaycan dilinde ünsüzler de ikiye ayrılır: sedalı/tonlu ve sedasız/ tonsuz ünsüzler. Ünsüzlerin çoğu bu açıdan çift oluşturur: Sedalı/tonlu ünsüzler: [c] [d] [g] [ğ] - [j] [k] [l] [m] [n] [r] [v] [y] [z] Sedasız/ tonsuz ünsüzler: [p] [ç] [t] [k] [x] [h] [ş] [k `] - - - - [f] [x`] [s] Azerbaycan dilinde hiçbir Türk dilinde olmayan kipleşen dilortası, sedasız (k) ve sedasız (g) ünsüzler vardır. Aynı zamanda kelimenin önünde “h” ünsüzünün korunması da spesifik bir özellik olarak dikkat çekmektedir.“Y” ünsüzü kelimenin başında lehçe ve ağızlarda sıkça kullanılsa da, edebi dilde düşebilir: üzük-yüzük, ürek-yürek, üz-yüz vs. Azerbaycan dilinde “ğ” ünsüzü kelime başında kullanılmaz. Ayrıca, Azerice ünsüzlerinin kelime ortasında çiftleşmesi (geminat) olayı da (saqqal, addım, səkkiz vs) spesifik bir özellik olarak bilinmektedir. Tüm Türk dilleri için ortak olan ses uyumu kanunu Azericede korunmaktadır. Bu kanun daha çok damak ahenginde muhafıza edilmektedir. Dolayısıyla, ince ve kalın ünlüler bir kural olarak birbirlerini izler. Diğer Türk dillerinde olduğu gibi, vurgu Azericede de dinamik özellik taşır ve genellikle kelimenin son hecesi üzerine düşer. Azerbaycan dilinde bir grup ek (olumsuzluk, soru, şart, fiili bağlama ekleri vs) vurgu kabul etmez.