Azerbaycan bayatılarından seçmeler

[AyMaRaLCaN]

1. Konularına Göre Bayatılar:

Azerbaycan bayatılarında genellikle gündelik hayatla ilgili hemen hemen her konu ele alınır. Azerbaycan Türk halk şiirinin bir mucizesi sayılan ve kişilerin iç dünyasını yansıttığı gibi millet hayatının da iyi ve kötü günlerini yansıtan bayatılar, milletin millî ruhunu aksettirir. Ayrılık, ölüm, göç, gurbet ve düğün gibi insan hayatındaki değişim ve dönüşümlerin ortaya çıkardığı duygu ve düşünceler en kısa şekilde bayatılar vasıtasıyla dile getirilir.
Azerbaycan’da okunan/söylenen bayatılar, şekil/yapı bakımından farklılık arz ettiği gibi, ayrılık, ölüm, göç, savaş, gurbet, bayram, düğün, nişan sırasında ve çeşitli eğlence meclislerinde söylenen veya âşıklar tarafından saz eşliğinde okunan bayatılar muhteva bakımından da farklılık arz eder. Yani zaman içerisinde, farklı yer ve zamanların ürünleri olan bayatıların konusu da farklılaşır.
Azerbaycan bayatılarında işlenen genel konuların başında acıyı, ayrılığı ve Azerbaycan’ın bölünmüşlüğünü sembolize eden Aras nehri yer almaktadır. Bunun dışında aşk, ayrılık, beddua, birlik-beraberlik, acı, dert-gam, keder, dostluk, düğün, eğlence, soy sop, mertlik, namertlik, nasihat, gurbet, savaş, dua, beddua, vatan, vefasızlık, devirden şikâyet, yoksulluk, zulüm, haksızlık, zulme karşı isyan, nefret, sevgi, yas, kardeşlik, hürriyet, aile, ar, namus vb. konuların işlendiği görülmektedir.
Biz burada tespit edebildiğimiz kadarıyla tarihî ve gündelik hayatla ilgili farklı konularda okunan/söylenen/yazılan bazı bayatı örnekleri üzerinde duracağız.


2.1. Aras Nehri’yle İlgili Bayatı Örnekleri:

Azerbaycan’da okunan / söylenen / yazılan bazı bayatılarda değişik yerleşim yeri adları geçtiği gibi, Azerbaycan’ın parçalanmışlığını sembolize eden Aras nehri de geçmektedir. Azerbaycan’da gerek sözlü ve gerekse yazılı edebiyatta, Aras nehri denildiği zaman genellikle ayrılık, hasret, gözyaşı, ailelerin ve vatanın bölünüp parçalanmış olması akla gelir. Bunun için Aras nehri hâlen, bayatılarda ele alınan önemli konulardan biri olmayı sürdürmektedir:

Araz axar, yan vérer ,
Sesi mene can vérer,
Yaramı möhkem bağla,
Bağlamasan qan vérer .

Araz’ı ayırdılar,
Qanınan doyurdular,
Biz yurddan ayrılmazdıq,
Zorunan ayırdılar .

Araz gelir, lillenir ,
Suyu gelir, güllenir,
Yarı xelvetde görcek ,
Menim qelbim dillenir - .

Azerbaycan bayatılarında ifadeye akıcılık, canlılık, hareketlilik, sadelik kazandıran ve mısraların ifade gücünü artırıp zenginleştiren tekrar kelimeler önemli bir yer tutar. İnsana bıkkınlık vermeyen söz konusu tekrar edilen kelimelerden biri de ‘Aras’tır. Aras nehriyle ilgili olan bayatılarda, bayatıyı söyleyen şahsın acısı, ayrılığı ve kederi de dramatik bir şekilde göz önünde canlanır:

Araz, Araz xan Araz,
Dağlardan axan Araz.
Yardan bir xeber getir,
Évimi yıxan Araz .

Araz, Araz xan Araz,
Gel éyleme qan Araz.,
Qoy gédim yar gözleyir,
Nedir bu tuğyan , Araz ?

Araz, Araz xan Araz,
Dağlardan axan Araz.
Qardaşdan ayrı saldın,
Évimi yıxan Araz !

Azerbaycan’da okunan / söylenen / yazılan bazı bayatılarda Kür nehriyle, Gence, Derbend, Bakü, Salyan gibi değişik yerleşim yeri adlarının yanında ayrılığın sembolü olarak değerlendirilen Aras nehrine karşı duyulan hasret motifi de ağırlıklı olarak işlenmiştir. Bu tür bayatılarda çoğu zaman şahsî acılar, kederler, dertler, gamlar ve hasretler millî bir kimliğe büründürülmüş, birleşip bütünleşme hususunda insanlara büyük bir ümit aşılar hâle getirilmiştir. Bugün de Azerbaycan’da bu çeşit bayatıların yaşatılması, Azerbaycan Türklerinin birleşme ve bütünleşme hususundaki sevinç ve ümidini artırmaktadır:

Araz qalmaz axmaqdan,
Şimşek doymaz çaxmaqdan.
Gözlerime qan damdı ,
O taylara baxmaqdan .

Araz axar daşınnan,
Suyu qalxar başınnan,
Ezeli dumduruydu ,
Bulandı göz yaşınnan .

Ayın üzü deridir,
Kür Gence’den beridir.
Sözün düzünü dédim,
Dédiler serseridir .
2.2. Aşkla İlgili Bayatı Örnekleri:

Derin ve felsefî düşüncelerin de çoğunlukla dile getirildiği âşık meclislerinde, beşik başında, iş başında ve düğünlerde okunan/söylenen Azerbaycan bayatılarının birçoğu insan kalbinin derinliklerinde kendisine yer bulan aşk ve sevgi konusunu ele alır:

Terlan gelip bu bağa,
Qonur budaq budağa,
Ölü olsam dirillem ,
Deyse dodaq dodağa.

Gel gédek bizim bağa,
Qoyaq dodaq dodağa,
Bülbül olaq, oxuyaq,
Qonaq budaq budağa.

Yar gelibdi yatmağa,
Günde bir boy atmağa,
Sabah yuxusu şirin,
Qıymıram oyatmağa .

2.3. Duayla İlgili Bayatı Örnekleri:

Azerbaycan Türk halk edebiyatında genelde vefayla ilgili olarak ‘ekmek ve tuz’ çok önemli bir kültür değeri olarak karşımıza çıkar. ‘Ekmek ve tuz’a bağlı olmak, kadir bilir olmak da vefalı olmayı gerektirir. Vefalı olmak ise Azerbaycan bayatılarında çoğu zaman dua olarak da ifade edilir:

Bağ içinde adalar,
Dostum doldur badalar.
Gelsin menim canıma,
Sene gelen qadalar .

Qurbanam qaşına yar,
Qoy dönüm başına, yar,
Meni bu qemnen qurtar,
Dolandır başına yar .

2.4. Bedduayla İlgili Bayatı Örnekleri:

Azerbaycan Türk halk edebiyatında ‘ekmek ve vefa’ mukaddes sayılır. Azerbaycan’da mukaddes addedilen bu inanç değerleriyle ilgili birçok bayatı olduğu gibi ‘çörək səni tutsun, çörək qənim olsun, çörəyə həsrət qalasan, çörək atlı olsun, sən piyada’ gibi ekmekle ilgili çeşitli beddualar ortaya çıkmıştır. Azerbaycan’da her konuda söylenen beddua, özellikle aşk ve sevgili konusunda söylenen bayatılarda yer alması dikkat çekicidir:

Ağ alman ağlı qalsın,
Desmala bağlı qalsın,
İstekli yarın ölsün,
Üreyin dağlı qalsın.

Ağ donun ağlı qalsın,
Boğçada bağlı qalsın,
Mennen üz dönderen yar,
Üzün duvaqlı qalsın .

Bağlardan derdim qora ,
Kimsem yox derdim sora.
Seni menden édeni,
İmansız énsin gôra - .

2.5. Faşizme ve Savaşa Beddua Eden Cinaslı Bayatı Örnekleri:

2. Dünya Savaşı sırasında Sovyetler tarafından Azerî, Kazak, Kırgız, Türkmen ve Özbek adıyla cepheye sürülen Türk gençleri, Sovyet Rusya’ya karşı kendi vatanlarını kurtarmak ve kimliklerini korumak için Almanların safına geçer. Hitler, bu Türkleri esir olarak değerlendirir ve esir kamplarına yerleştirir. Hitler’in esir kamplarında teşkilâtlanan Türkler, Türkistan Birliği’ni kurar. Almanların verdiği silah ve üniformalarla Rusya’ya karşı birçok cephede savaşır.
Önce esir, sonra asker olan Türkistan Türkleri, Almanların kendilerini kullandığını biliyordu. Fakat, başka çıkış yollarının olmadığının da farkındaydılar. Türkistan Birliği’nin yüz binlerce askeri, Fransa, Hollanda, Rusya, Avusturya ve Yunanistan cephelerinde hayatını kaybeder. Cephelerde ölmeyen Türk evlatları esir değişimi adı altında Ruslara teslim edilirken kurşuna dizilir. Bütün bu acı hâdiseler, Azerbaycan bayatılarında yerini alır:
Ezizim yara yara,
Göv éler yara yara.
Dağ çekilsin Hitler’e,
El çatmır yara yara.

Ezizinem qaralı,
Dağlar başın gar alı.
Gün o gün olsun görüm,
Hitler, çıran qaralı .

Éle mi ilan çala ,
Daraşıb ilan çala.
Hitler’i yatağında,
Zeherli ilan çala .

2.6. Millî Birlik - Beraberlikle İlgili Bayatı Örnekleri:

Azerbaycan Türk halk kültüründe önemli bir rol üstlenen, geçmişte yaşanan acı ve tatlı günlerin hatıralarını günümüze kadar taşıyan bayatılar, millî kimliğin korunması konusunda da ciddî bir görev yapar. Hatta, bazen teselli bulma, bazen direnme ve bazen de ilgililer arasında özel anlaşma vasıtası olarak kullanılır. Bu çerçevede Azerbaycan bayatılarında en geniş olarak işlenen konulardan biri de bugün İran’ın sınırları içerisinde kalan Güney Azerbaycan coğrafyasına karşı duyulan hasret ve sevgidir. Bu hasret ve sevgi daha çok söz konusu tarihî Türk şehri olan Tebriz, Hoy, Merend vb. yerleşim yeri adlarıyla ifade edilmektedir:

[AyMaRaLCaN]

Tebriz’im, can Tebriz’im,
Sene qurban Tebriz’im,
Düşmene boyun eyme,
Merd ol, dayan, Tebriz’im .

Evleri Xoy’da qaldı,
Merend’de, Xoy’da qaldı.
Oğul, qız elden gétdi
Gözüm o tayda qaldı .

Azerbaycan bayatılarında en geniş olarak işlenen konulardan biri de bugün adı Ermenistan olan devletin sınırları içerisinde kalan Dede Korkut’un mekânı Gökçe Bölgesi coğrafyasına karşı duyulan hasret ve sevgidir. Bu hasret ve sevgi, genellikle Gökçe Gölü’yle Zengi nehri ve Revan şehri vasıtasıyla ortaya konulmaktadır:

Gökçe Gölü derindi,
Suyu yaman serindi,
Adatepe’ye çıxdım,
Ağrı Dağı göründü .

Ne at var, ne üzengi,
Qana batdı bu Zengi,
Harayım éşiden yox,
Kim çalacax bu zengi - ?

İravan’da yurd izi,
Bizi gözleyir, bizi,
Çeksin merd erenler,
Qoç Kôroğlu neresi - .

2.7. Acı-Dertle İlgili Bayatı Örnekleri:

Hem insanların hem de milletlerin hayatında bayram, neşe, sevinç, eğlence, toy-düğün günleri olduğu gibi acı, ıstırap ve keder yüklü günleri de vardır. Göz yaşlarının yandığını ifade eden gözü yaşlı, yüreği yaralı Azerbaycan kadınları söyledikleri bayatılarda neşe ve sevinçlerini dile getirdikleri gibi yiğit oğullarını, al yanaklı kızlarını, duvaklı gelinlerini kaybettikleri zaman duydukları acılarını, ıstıraplarını, feryatlarını ve kederlerini de dile getirmişlerdir:

Ocağın daşı yandı,
Qazanın aşı yandı,
Seni bu günde gördüm,
Gözümün yaşı yandı .

Göyden gelen qu meni,
Çağırır baygu meni.
El desmalın kefenim,
Göz yaşınnan yu meni .

Çay daşar, geler, ağlar,
Daşları deler, ağlar.
Körpen béşikde qalıb,
Süd déyib meler, ağlar .

Qaralı ağlı menem,
Qanadı bağlı menem,
Hamının derdi olsa,
Üreyi dağlı menem .

2.8. Dostlukla İlgili Bayatı Örnekleri:

Xar qonup bağa, dostum,
Bostana, tağa dostum,
Qoçum yox qurban kesem,
Canım sadağa, dostum.

Sen menim ağa dostum,
Sallan gel bağa, dostum,
Üzünün hörmetinden,
Bize nur yağa, dostum.

Dağa qar yağa dostum,
Sallan gel bağa dostum,
Sen duman ol, men çiskin ,
Çekilek dağa dostum .

2.9. Soy - Sopla İlgili Cinaslı Bayatı Örnekleri:

Âşıq menem, babadan,
Danmaz désem, baba dan.
Atanın atasıdı,
El götürme, babadan.

Men âşığam, obadan,
Çatar dada obadan,
Candan ol, élden olma,
Üz dönderme obadan.

Âşıq menem qar daşı,
Bir doğma bil qardaşı.
Alar, qısasın qoymaz,
Bahem daş çek, qar daşı .

2.10. Mertlik-Namertlikle İlgili Bayatı Örnekleri:

Bir év tikdim deyir mi?
Direkleri iyirmi,
Namerd, hara gédirsen;
Bu yurd senin değil mi?

Salma gel derde meni,
Yar görsün bir de meni,
Namerde möhtac étme,
Kes qurban merde meni.

Salma bu derde meni,
Vérme namerde meni,
Qurtar namerd elinnen,
Yétir bir merde meni .
2.11. Nasihatle İlgili Bayatı Örnekleri:

Bülbül dolubdur bağa,
Bir gün salıbdır dağa.
Sayanın qulu olsan,
Saymayana ol ağa.

Xeber gétsin o yada,
Yatmış könlüm oyada,
Bivefaya sirr vérme,
Géder açar o yada .

Kepez Dağı’n başında,
Sirr var her bir daşında,
Sen özüne dost qazan,
Düşmen ocaq başında .

2.12. Geriblikle - Gurbetle İlgili Bayatı Örnekleri:

Qeribem, yoxdu arxam,
Qanadım yoxdu qalxam.
Çıxam qelbi dağlara,
Bir veten sarı baxam.

Tüfle qopar, yél ağlar,
Çaylar daşar, sél ağlar,
Qeriblikde ölenin,
Yasın tutar, él ağlar.

Qul satılan bazarlar,
Qula qebir qazarlar,
Qeribin ah - vayını,
Baş daşına yazarlar .

2.13. Vatanla, Vatan Hasretiyle İlgili Bayatı Örnekleri:

Ezizinem, dilen gez,
Bağda güle, dolan gez.
Qurbetde xan olunca,
Veteninde dilen gez.

Bu yoldan öten yaxşı,
Géymeye ketan yaxşı,
Gezmeye qurbet ölke,
Ölmeye veten yaxşı .

Karabağ yad elinde,
Gülenar yad elinde,
Öldürsen özün öldür,
Koyma ağyar elinde .

2.14. Vefasızlıkla İlgili Bayatı Örnekleri:
İnciden beydi meni,
Saraldan néydi meni,
Dost bilip könül vérdim,
Bed yérde eydi meni.

Dağlar dağladı meni,
Zülfün bağladı meni,
Merd yolunda can qoydum,
Éller ağladı meni.

Yandırıp yaxdı meni,
Dağ - daşa çaxdı meni,
Merd bilip arxalandım,
Namerd tek yaxdı meni .

2.15. Felekten/Zamandan Şikâyetle İlgili Bayatı Örnekleri:

Men âşiq ésdi felek,
Sebrimi kesdi felek,
Burda bir çadır gördüm,
Kelefin kesdi felek .

Éle mi esdi felek,
Canımın qesdi felek,
Hansı suya tor atdım,
Doğradı, kesdi felek .

Aman felek, dad, felek,
Héç olmadım şad, felek.
İçirdiyin şerbetden,
Özün de bir dad, felek .

2.16. Zulüm ve Haksızlıkla İlgili Bayatı Örnekleri:

Azerbaycan bayatılarında Arapların, Moğolların, şahların, beylerin, hanların ve mollaların halka yaptığı zulümler de ele alınır. Ayrıca bu tür bayatılarda genç kızları evlerinden alınıp saraylara götürülen ailelerin dertleri, acıları, ıstırapları dile getirilir. Bu tür bayatı örneklerine özellikle Gökçe, Karabağ ve Şirvan bölgelerinde daha çok rastlanılmaktadır:

Şirvan’ın boz dağları,
Tutubdu toz dağları.
Yağı durub yollarda,
Aşaram téz dağları.

Şirvan’dan kârvan géder,
Qabaqda sarvan géder.
İntizar gözlerimden,
Gece gündüz qan géder.

Ezizinem qara bağı,
Şirvan’ı, Qarabağ’ı.
Yağılar elindedi,
Bextimin qara bağı .

Azerbaycan’da bayatı adı verilen dörtlükler hâlindeki şiir şeklinin, halkın tecrübe birikimini ortaya koyan, çeşitli duygu ve düşüncelerini dile getiren atasözlerinden, bilmecelerden daha yaygın olduğunu söylemek mümkündür. Bu çerçevede tarihî hâdiselere de ışık tutan birçok bayatı dörtlüğü mevcuttur. Meselâ, aşağıdaki bayatı mısralarında Tatarların / Moğolların ve şah yönetiminin Azerbaycan’da yaptığı zulüm anlatılmaktadır:

Apardı Tatar meni,
Qul édib satar meni,
Vefalı dostum olsa,
Axtarıb tapar meni,

Ay gétdi batan yére,
Melekler yatan yére,
Sinem nişane qoydum,
Yar oxun atan yére .

Tebriz üstü daşlıdı,
Torpağı zer qaşlıdı,
Dindirmeyin Tebriz’i,
Gözleri qan yaşlıdı .

Halıma dağlar ağlar,
Bu matem sine dağlar,
Qoyma oğul, amandır,
Zalımlar qolum bağlar .

Dağın döşü düz, hamar ,
Ne bağça var, ne de bar.
Ölkeye bir şah gelib,
Qılıncından qan damar .


Azerbaycan’da aşk, acı, ayrılık, beddua, dostluk, mertlik, gurbet, vatan sevgisi, felekten şikâyet, zulme karşı isyan vb. konulara göre farklı şekillerde okunan / söylenen / yazılan bayatılar, günümüzde, özellikle nur yüzlü aksakal neslin günlük kaygılarını, sevinçlerini ve kederini aksettiren birer sırdaşı hâline gelmiştir.
19-20 Ocak 1990 yılının gecesinde Rus ordusu Bakü’ye girmiş, yüzlerce Türk genci tanklar altında şehit olmuş, Hazar Denizi kıyılarından günlerce şehit bedenleri toplanmıştı. Bu katliamdan sonra Azerbaycan Türkleri kırk gün yas tutmuştu. Bu kederli dönemde Azerbaycan’ın eline-obasına, taşına toprağına, soyuna sopuna sahip çıkan gözü yaşlı Türk anaları, Azerbaycan televizyonu ekranlarında konuşur, ağlar ve bayatı söyler:

Analar anar ağlar,
Saçların yolar ağlar,
Döner ağ göyerçine ,
Yollara qonar ağlar .

Âşıq, qar daşa düşer,
Yağar qar, daşa düşer,
Qardaşın müşgül işi,
Yene qardaşa düşer .

Dileğimiz Oğuz soylu kardeşlerimizin acı, ayrılık, savaş, göç ve zulümle ilgili bayatılar değil, aşk, sevgi, birlik, kardeşlik ve güzellikle ilgili bayatılar okuması / söylemesi / yazmasıdır. Arzumuz, bu güzel tablonun, ‘el anası’ dediğimiz âşıklar tarafından düğünlerde, nişanlarda ve eğlence meclislerinde sedefli sazları eşliğinde söyleyecekleri neşe ve sevinç yüklü bayatılarla süslenmesidir.

derleme