elifbamiz cagdas olculerle uygunlasdirmaliyix

[Emine]

Sovyétlerin dağılmasından sonra géne Azerbaycanda elifba sorunu güncel oldu. Latin elifbasına géçmekde xalqımızın istekli habéle qararlı olduğu çox aydınıdır. Ancaq, bir sıra urus impéryasının dağılmasına inana bilmeyen élé de onlara bağlı olan siyasetçiler buna qarşı direnmeye başladılar. Sonuç, xalq-isteyi bütövlülükle yérine yétirilmeyib, géne de urusların simgesini(nişanesini) daşıyan bir herf -"Ə"- latin elifbasına yamaqlandı.
Her kese aydın olduğu kimi, dünya uluslarının géçinimleri bir-birleri ile bağlantıları üzere'dir. Yér üzünde héç bir ulus öz içinde qapalı yaşaya bilmez. Bu uluslararası bağlantılarda, xalqların bir-birlerinin ulusal deyerleri ile tanış olmaları éle de anlaşmaları en önemli gerek*sinimlerden (éhtiyaclardan) sayılır. Her gün milyonlarca insan gezmek yada iş üçün ölkelerinden başqa ölkelere gédirler. Bunların hamısının kimlik belgeleri –pasaportları- olmalıdır. Günümüzde yayqın,* bizim dilimize de uyqun olan latin elifbası, bütün dünya xalqlarına tanış olduğundan bir anlaşım aracı(vesilesi) sayılır. Latin elifbası ile dillerini yazmayan xalqlar, kimliklerinide yazılanları -mecbur olaraq- bir de "latin elifbası" ile başqa bir yad dilin (ingiliscenin, fransızcanın) ses, yazı qurallarına uyqun biçimde(formda) yazmalıdırlar. Ancaq, bu hasad éşidildiyi kimi héç de hasad olmayıb, çox vaxtlar köklü deyişikliklere neden(sebeb) olur. Örnek: Urus dili ile yazılan adlar, ingilis diline uyqun latin elifbasına çévirilende, Hesen'den "Gasan", Héyder'den "Gaydar" méydana çıxır! Kiril elifbasını ingilis-, fransız yazı elifbasına –latine- çévirende bir néçe herfin qarşılığı olmadığından, adlarda görünen deyişiklikler doğal'dır. Ancaq, bugün bizim resmi elifbamız latin olaraq, géne de uluslar arası senedlerimizi "latin"e çévirmeyimiz çox gülüncdür! Örnek üçün "Əhed" yazanda "Ə" herfi latin elifbası işleden başqa xalqlara tanış olmadığı üzünden onu géne de latine, "Ahad"e ve ya buna benzer bir zada çévirmeli oluruq! Yayqın olan latin elifbası, grafik baxımından dünyada standard'dır. Bunun üçün latin ile yazılan adları başqa bir latin yazılı dilin elifba grafiklerine çévirmeye gerek yoxdur. Dillerde olan latin herflerinin ses ayrılığı, adların çévirilmesine gerek qoymur; onların grafik tanışlığı yéterlidir. Örnek: Biz senedlerimizde, "Tebriz", "Gence" yazanda, bir de onları -ingilisceye- "Tabriz"e, "Ganca"ye çévirmeye gerek yoxdur.
"Ə" grafikinin uluslar arası yayğın olmama**dığından ,dünyamıza hakim olan bilgisayar (kompiyutér) téknikinde de standard bir simge déyil. Buna göre bizim yazı, téknik baxımından her yérde qolaycasına qullanıla bilmir. Éle de adlarımızı latinden "latin"e çévirende köklü deyişiklikler ile yanaşı başqa adların da ortaya çıxmasına yol açır. Örnek: Əli "Ali"ya, Şəhin (qadın adı) "Şahin"e (kişi adına) dönür! Bu sorunu gécikmeden aradan qaldırmalıyıq. "Ə" çetinliyi yazı dilimizde olan en göze çarpan eskiklik sayılır. Ancaq, iş bununla bitmeyir.
Dünyanın bir çox gelişmiş ölkelerinde dillerini hasad öyrenmek éle de öyretmek üçün yazı-réformlarına başlayırlar. Bunlara örnek olaraq, alman dilli éle de Japonya ölkelerinden ad aparmaq olar. Alman dilliler, dillerinin yazma -séntaks, grafik- çetinliklerini çözmek üçün 1997-den başlayaraq yazı-réformunu gerçek*leşdirirler. Bu yazı réformu, onların dillerini uluslar arası daha çox menimsenmek éle de dünyada işlek olan latin grafik birliyini saqlamaq üçün gerekli görülmüşdür. Alman dilliler, yazı dillerinde eskiden beri kökü olan "ß" herfini béle, "ss" ile deyişmişler.
Japonlara gelince, onların çox sayılı yazı elifbalarının öyrenilmesi uşaqlarına korluq vérib éle de yabancılara (xaricilere) olduqca çetin gelir. Buna göre, Japonlar 50 herfden oluşan yéni bir elifba dizgesi (sistémi) yaradmışlar.
Yazı-réformlarını gerçekleşdirmek éle de yéni kitabların basılması üçün çoxlu pul ile iş gerekir. Azerbaycanda ise illerden beri urus kökenli kiril elifbasından latine géçiş başlanıb, çoxlu kitablar da yéniden basılmalı olmuşlar. Démeli, böyük bir deyişim gereklidir. Bunları göz önüne alaraq dünyada baş véren génel (ümumi) ölçülere uyqun olan deyişmelerden öyrenerek yazı dilimizi temelden düzgün qurmalıyıq. Günümüzün ölçülerine yéterince uymayan yazımız, uyqar dünya ile addım saqlamaq üçün gelecekde deyişmek zorundadır. En yaxçı iş, onu indiden düz-emelli réformlarla dünya ölçülerine uyqun standarda qaldır*malıyıq.
Her dilin yazma quralları, o dilin uyumu ile yapısına göre bir anlaşma üzere qurulub, dilde olan yad sözler de onun qurallarına uymalı olurlar. Bizim yazı dilimiz çox böyük çapda yad sözlerden étkilenir(tesir alır), ancaq bu yad sözler çoxunluqla türk dili quralı ile uyum saqlamırlar. İlk sırada olduqca dilimizi onlardan arındırmalı éle de işletdiyimizde dilimizin qurallarına göre onları uyqunlaşdırmalıyıq. Bir néçe örnek ile bu soruna yaxından baxmaqda yarar var. Çox vaxtlar, dilimize géçen ereb sözcüklerini yazı dilimizde ereblerin özlerinden de daha ağır, daha qoyu işledirik. Örnek: "edebiyyat"(yazın), "medeniyyet"(uyqarlıq),... ; bu qabalığı düzeltmek üçün onların yérine dilimizin inceliyine uyqun 'edebiyat', ‘medeniyet’,... işletmeliyik. Bir sıra yad sözleri dilimizin ses uyumuna bağlı qullanmayıb, çoxunu qarışıq biçimde yazırıq. Örnek: hüquq, ümum, (démokrasi, tarix),... huquq, umum,... ya hüqüq, ümüm, démokrası, tarıx... yérine. Avrupa dillerinden gelen sözcüklerin çoxunun özgünü (orcinalı) yox, urus dili varyantları alınmış. Örnek: réspublika, téxnika, évolosiya,... républik, téknik, évolusiyon,... yérine.
Dilimizin yazma tarıxı çox uzaqlara dayanır. Buna göre de dilimizi qorumaq üçün olduğucan ortaq-türk dili qurallarına uymalıyıq. Ortaq türkcede "E" yérine "É", "Ə" yérine "E" işledilir; bu grafikler latin dünyasında hamıya tanış éle de génel bilgisayar téknikinde -ASCII (American Standard Code for Information Interchange) kodunda- yérleşen simgelerdendirler. Dilimizde „Ə“ herfi en çox, „E“ herfi en az işledilen sesli herflerden’dirler. Yazımızı gözellik(éstétistik) baxımdan yaxçılaşdırıb, çağdaş téknik ile bağlaşdırmaq üçün „E“yi „É“ ile, „Ə“yi „E“ ile deyişmeliyik. Azerbaycan türkcesi ortaq-türk dili qurallarına uyum saqlasa, özü ortaq-türk dili sayılar.

*Bu yazı ilk olaraq Almanyanın Köln şeherinde çıxan „Ulus“ qezétinin 16. saysında 1997 ilinde yayınlanmışdır.