AZERBAYCAN HALK REGSLERİNİN ADLARININ MEYDANA ÇIKIŞI
Azerbaycan tarihi boyunca bu diyara gelmiş bir sürü musigi ve mahnı üstadı olmuş, bunlar yüzyıllarca değişik melodiler meydana getirmişlerdir. Ancak ne yazık ki Azerbaycan regslerinin çıkışı, isimleri hakkında çok az malumat edinilebilmiştir. Regs adlarının bir kısmı tesadüfi adlardır. Bir kısmı da tabiata, güllere, çiçeklere, dağlara, derelere, şehirlere aittir. Veya onu meydana getiren kişi ve ailelerinin, kabilelerinin isimlerini almıştır.
Azerbaycan ve Kars’da değişik karakterli bir çok regs ifa edilir. Bunlar musikisi değişmese de bulundukları bölgelerin karakterleri ile de yoğrularak oradaki halkın öz malı olmuşlardır.
ABAYI.
Bu regs Şeki- Zağatala bölgesinde meydana getirilmiştir. Bu yerlerde akıllı kadına ‘abay’denir. Ve regsi akıllı adamlar ve kadınlar oynar derler.Melodisini Şeki’li musikiciler yapmışlardır. Mübalağalı hareketleri olan komik bir regsdir. Temposu ağırdır. Önceleri grup olarak oynansa da, şimdi solo regsine çevrilmiştir. Üç veya dört erkek birden, ancak her kes kendisi için oynar. Bu oyunu şimdilerde ağırlıklı olarak yaşlılar oynamaktadır.
AVARI ( TALA ).
Öz menşesi Azerbaycan’da yaşayan Avarlardır. Bu regs Azerbaycanlılar tarafından çok sevilir ve oynanır. Üç değişik ritimde icra edilir; yavaş yavaş sıçrayışlar şeklinde başlar, sonradan orta tempoya geçer, nihayet lezgi ritminde, çok süratle oynanan bir oyun şekline döner.
Şeki bölgesinde ‘Avarı’ kendine mahsusu melodisi ile solo olarak oynanır, Zagatala’da ise ona ‘Tala’ ismini verirler, hem kadın, hem de erkekler , tamamen başka bir müzik ile ve grup oyunu olarak ifa ederler. Meşhur ve geniş yayılmış bir regsdir.
AĞIR KARADAĞI.
Garadağ’da meydana getirilmiş regs melodisidir. Şeki ve Zagatala bölgelerinde geniş yayılmıştır. Ağır, aram ritimde ifa edilir. ‘Abayı’ regsine benzer, hem yaşlılar, hem de gençler oynar.
AZERBAYCAN.
Son derece şen, coşkulu, melodik eski bir dansdır. Onu yanlız erkekler oynar. Şimdi bu melodi çok nadir hallerde ifa edilmektedir. Azerbaycan bestekarı M.Magomayev kendi bestelediği ‘Nergiz’ operasında bu regsin müziğinden istifade etmiştir. Eskiden ‘Azerbaycan’ çok meşhur bir regs idi ve büyük merasimlerde, bayramlarda oynanırdı. Coşkun melodisi, hem çalanların, hem de ifa edenlerin virtüöz gibi maharetli olmalarını gerektirir.
ALÇA GÜLÜ.
Melodisi 1910-1912 senelerinde Şamahı bölgesinde Kalva kentinin sakini halk musikicisi Eli Kerimov tarafından meydana getirilmiştir. Ve daha bir çok regsin de melodilerini gene Eli Kerimov yapmıştır. Temposu süratlidir ve onu kadınlar ifa ederler. Şimdi de hevesle icra edilmektedir.
ASMA- KESME.
Bu regs en eski, en ananevi toy merasimi regsidir. Şimdilerde Nahçıvan’da ifa edilir. Bu musikinin sedaları ile gelin baba evinden damat evine getirilir ve kadın ve genç kızlar onun karşısında oynarlar. Mahnı ile beraber oynanır. Regs edenler ve seyredenler mahnıyı okurlar.
Temposu yavaştır, ancak mübalağalı sıçrayışlara da yer verilir.
ASTA GARABAĞI.
Adından da anlaşılacağı üzere bu regs Garabağ’da meydana gelmiştir. Ancak Nahçıvan ve Şahbuz’da da çok sevilir ve oynanır.
Nahçıvan’da bu regse sadece ‘Garabağı’ derler. Çok eski bir regsdir. Nahçıvan’ın Hınçov kentinde bu regsi yalnızca yaşlılar ve kadınlar oynar. Hareket düzümleri sabittir, ağır oynanır.
Şahbuz’da bu regsi yalnızca kadınlar ifa ederler. Temposu aramdır.
AY BERİ BAH ( ŞEŞEBEY ).
En meşhur vokal melodilerinden biridir. Ağdam’da mahnılı- regs şeklinde meydana getirilmiştir. Ancak Baku ve Şeki’de daha çok yayılmıştır.Yalnız kadınlar tarafından ve milli bayramlarda oynanırdı. Çok eskiden Yallı formunda ifa edilirdi, ancak şimdi hiç bir yerde oynanmamaktadır., sadece mahnı şeklinde işitilmektedir.
Eski musiki sanatçısı İbad Fetullayev bu mahnı- regsin ilk adının ‘Şeşebey’ olduğunu söyler. Öyle ki;
‘ Pencereden daş gelir.
Ay beri bah, beri bah,
Humar gözden yaş gelir,
Ay beri bah, beri bah.
Şeşebeyin gızları,
Ay beri bah, beri bah.’
BENÖVŞE.
Nahçıvan musigicisi Sefer Recebovun dediğine göre bu regsin melodisini Bakü’lü tarzen Ehed Eliyev meydana getirmiştir. Ancak başka bir fikre göre de gerçek sahibi Şamahı bölgesinden Kalva kenti sakini Kerimov’dur, ki folklor tetkikçilerinin de araştırmaları bu ağırlıktadır. Regs 1910 yıllarında meydana getirilmiş, halk şenliklerinde ve profesyonel sahnelerde ifa edilmektedir.
BRİLYANT.
Bu regsin iki değişik şekli vardır. İlki 1920-22 senelerinde Bakü’de meydana getirilmiş olup temposu çok süratli ve melodisi oynaktır, erkekler oynarlar.
Ayni adlı ikinci şeklini ise sadece kadınlar oynar, ilk regsden daha sonra Nahçıvan’da meydana getirilmiştir. Melodisi ince olup, temposu ağırdır.
VAĞZALI ( GARABAĞIN AĞIRI, GELİN REGSİ ).
Azerbaycan halkının en sevdiği regslerden biridir. Melodisi son derece zarif olup yumuşak hareketlerle oynanır. Oynanmadığı, müziğinin işitilmediği bir toy düşünülemez.
Vağzalı, kendi öz adından da eski bir regsdir. 15.yy.larda Azerbaycan’a Karakoyunlu’ların bir kabilesi yerleşmiş, çokça mahnı ve regsler yaratmışlardır. Lakin bunlardan tarhde hiç bir iz kalmamıştır. Ancak tek bir melodi günümüze kadar gelip çatmışdır ki, Şeki bölgesinde Tepecennet, Çay Garakoyunlu, Şirinbulağ gibi kentlerde yaşayanlar tarafından korunup saklanmıştır. İşte bu melodi ‘Garabağın ağırı’ ve ‘Vağzalı’ nın melodilerine çevrilmiştir.
Pek itibar edikmese de Şeki sakinleri ‘Vağzalı’nın melodisinin ‘Denize girme’ mahnısının melodisi olduğunu söylerler. Ancak musiki üstadları bu benzerliğin sadece mahnının ilk iki satırı ile alakalı olduğunu , başka hiç bir yerinin benzemediğini ifade ederler.
Bu regsin adı biraz da demiryoluna hasredilmiştir. İlk defa Azerbaycan’da demiryolları 1883 yıllarında Bakü Tiflis arasında ulaşıma açılmış, önceleri sadece neft taşınırken daha sonra yolcu taşımaya da başlamıştır. Bir şehirden diğer bir şehire komşu ve misafirleri ile beraber gelinler de gidip geldiler. Vedalaşma ve bey evine gitme törenlerinde ‘Garabağın ağırı’ regs melodisi meydana çıktı. Bütün Zagafgaziya’da şimdi bu melodi ‘Vağzalı’ adı ile meşhurdur. Gelinin baba evinden çıkıp damat evine gitmesi gibi kızın hayatında ki çok önemli günün ve bu günü paylaşan akrabalarının ruh halini anlatır ‘Vağzalı’.
‘Vağzalı’ regsi cazibeli, hareketli ve son derece lirik bir dansdır. Onu incelikle, süzgün ve akıcı hareketlerle oynamak gerekir.
VELAÇOLA.
Bu regs 1920 yıllarında Lerikin yakınlarındaki Velaçola kenti yerli musikicileri tarafından meydana getirilmiştir. Bu musigi o kadar oynak ve güzeldir ki, regs ve musigisi çuk uzak bölgelerde bile severek dinlenir ve oynanır. Temposu ağırdır. Lerik ve Lankeron bölgelerinde şimdi bile ifa edilir.
GAZAĞI.
En eski Azerbaycan regslerinden biridir. Adından da belli olacağına göre bu regs Kazak bölgesinde meydana getirilmiştir. Ancak şimdi bile en geniş yayılmış regsler arasındadır. Oldukça hareketli, coşkun bir regsdir. Akıcı ritmi kendine has bir özellik gösterir.
‘Gazağı’ dövüşçü regsidir. Eskiden yürüyüşe ve harbe giderken ifa ederlermiş.
Bu regs profesyonel grupların repertuarında özel bir yer tutar. Onu maharetli erkek gruplar oynar. Çok değişik ve zengin teknikleri vardır.
Bu regs solo olarak da ifa olunur. Oynayanların her biri kendi öz kabiliyetini, regsi ne kadar oynayabildiğini gösterir.
GAYTAĞI ( OĞLANLAR REGSİ ).
Asırlar boyu Azerbaycan’da en çok konuşulan ve üzerinde işlenen bir regsdir. Regsin özü ritmine ve hareketlerinin kuruluşuna göre ‘Lezginka’ya yakındır. Ondaki hızlı tempo, parmak üstü durma, diz üstünde dönme ‘Lezginka’ya has tekniklerdir.
Bu regs hakkında en eski musigiciler bile bir şey bilmemektedir. Sadece Lenkaran’da meşhur olan Hududat ‘Gaytağı’yı kendi repertuarına dahil etmiştir ve bilinen tek malumat budur. Şeki’de eski tarzen İbad Fetullayev, Garabağ’da çok eskiden aram ritimli ‘Gaytağı’ isimli bir regs olduğunu söyler.
Görünen odur ki, bu regsin kökleri Azerbaycan’da değildir. Abbasgülü Ağa Bakihanov ‘Gülüstan i İrem’ isimli kitabında ‘Gaytağ’ın Dağıstan’ın üç eyaletinden biri olduğunu yazar. Gerçekten şimdi bile Dağıstan’da Gaytağ bölgesi var olup, yaşlılar ‘Gaytağı’ oynarlar. Eski tarihlerin yazdığına göre, hem Dağıstan, hem de Azerbaycan’daki kabileler zaman zaman birbirlerinin topraklarına göç ettiler. Dağıstan’da Derbent bölgesinde Azerbaycan’lılar, Azerbaycan’da da Guba, Zagatala, Baleken bölgelerinde lezgiler çoktur. En büyük göçler Feteli Han devrinde olmuş, Gaytağı kabilesi de bu regsin yaratıcısı olmuştur.’Gaytağı’nın ritmindeki ve hareketlerindeki Dağıstan karakteri buradan ileri gelir. Azerbaycan’lılar bu ihtiraslı ve oynak regsi kabul etmiş ve onda çok şeyi de değişmişlerdir. Ve onun özüne uygun düzümlü yeni regsler yaratmışlardır. Şöyle ki; ‘ Ağamalı, Gerati, Kendiri, Kömürü ‘ gibi ‘Gaytağı’ ahengine uygun gelen Azerbaycan regsleri böyle yaratılmıştır.
Profesyonel dansçılar ve folklor uzmanları bile ‘Gaytağı’nın orijinal halini meydana çıkaramamışlardır.
‘Gaytağı’ muhtelif adlarda , mesela ‘Oğlanlar regsi’ ve diğer adlarda da ifa edilmektedir. Ancak sadece isimleri değişmekte, birbirlerinden hiç bir şekilde farklı olmamaktadırlar.
Üzeyir Hacıbeyov ilk defa olmak üzere, Niyazi, Tofig Guluyev, Rauf Hacıbayev gibi Azerbaycan bestekarları ‘Gaytağı’ yazmışlar, devlet mahnı ve regs topluluğuna kazandırmışlardır. Böylelikle ‘Gaytağı’ yeniden canlandırılmış ve ikinci bir hayatına başlamıştır.
GOÇELİ.
Bu regs eşkiya Eli’ye hasrolunmuştur. Regs, İnkilaptan evvel Bakü’de bulunan eşkiyaların silahlı hayat tarzını gösterir. Cinayet işleyen, adam öldüren, kaygısız, işe yaramaz bir adam temsil edilir. Eşkiyaya has yüz ifadeleri ve gülüşleri yansıtır. Erkek gruplar halinde oynanır. Bir goçeli ortaya çıkar, beyaz sakalları ve bastonu ile mizansenli oyunu oynar. Müziğin ritmi ağır başlar, çok hızlanır, tekrar ağırlaşır. Lirik çok güzel, oynak bir musukisi vardır. Regs her yerde oynanmaz, belli heveskarlar oynar.
İKİ ARVADLI.
Bu komik, güldürücü karakter taşıyan regs Şeki bölgesinin Gardağlı kentinde yaratılmıştır. Erkeklerin oynadığı regsin ifasında oynayan belli sözlerle regse renk katar.
GIZLAR BULAĞI.
Bu regsde bahsedilen bulağ, Nahçıvan yakınlarındadır. Eskiden burada kızlar toplanır, çalıp oynarlar, mahnı okurlardı. ‘Gızlar bulağı’ regsi buradan meydana gelmiştir. Bu regsin melodisi şimdi de Nahçıvan’da işitilir. Nahçıvan’lı musiki sanatçısı Sefer Recebov’un anlattığına göre, Ehed Eliyev ‘Gızlar bulağı’ melodisinden istifade ederek ve onu değişik bir şekilde işleyerek meşhur ‘ On dört nömre ‘ regs melodisini yaratmıştır.
Regs orta ritim hızındadır. Oldukça lirik ve zarifdir. Hareket dizilişleri bir hat boyu süzülmeden ibarettir.
GIZIL GÜL.
En güzel kadın regslerinden biridir. 1930-40 yıllarında Azerbaycan’ın her yerinde, özellikle Bakü ve Nahçıvan’da yayılmış, orta ritimde ifa edilen eski bir regsdir. Regsin hareket dizilimi temkinli ve utangaçvaridir. Şimdi de arada bir ifa olunur. Bu regsi daha çok şehir toylarında genç kadın ve kızlar oynarlar.
GITGILIDA.
Bakü’de yayılmış en eski kadın regslerinden biridir. Ritme uygun olarak el çalınır. Utangaç, çaresiz gelin korka korka dans eder. Birden kızgın kaynana ortaya çıkarak elini kolunu sallayarak dans etmeye başlar. Gelinin tarafını tutan genç coşkulu bir kadın çıkarak birbirleri ile atışarak oynarlar.
Bu regsde ifacıların her birine imkan verilir, o da kendi rolü çerçevesinde, kendi anlayış ve fırsatı ile oyunu oynar.
DARÇINI.
Mübalağalı olarak ağır ritimde oynanan bir regsdir. Vurguların sesi belli edilir.
Üzeyir Hacıbeyov ‘Meşedi İbad’ operasında bu regsin melodisinden istifade etmiştir.
DARTMA, YAHAM CIRILDI.
Adından da anlaşılacağı üzere komik bir regsdir. Temposu aramdır. Eskiden Şeki’de ve çevresinde çok yaygın idi. Şimdi regs müziği unutulmuştur. ‘Dartma, yaham cırıldı’ mahnı idi, onun melodisi ile regs ederlerdi.
DESMALI.
1932 de Nahçıvan’da tarzen Nesir Nesirov tarafından yaratılan regs melodisidir. Son derece oynak, şen, coşkun tempoda giden bir regsdir. Ellerinde tek veya nadiren iki mendil tutarak regs ederler. Bazen mendil yok ise baş örtüsünden de istifade ederler. Ancak böyle olduğunda regsin karakteri değişir.
Bu regsi aslında kızlar oynar. Nahçıvan’da erkekler de ifa ederler. Bir zamanlar Bakü’de çok yayılmış bir regs idi.
Cenubi Azerbaycan’da şehir adıdır. Yaklaşık 1880-90 selerinde Bakü’de yaratılmış regs melodisidir. İfa tarzı süzgündür. Regsin ahenginde gençlere minnetdarlık sedası, hoş arzu hisleri vardır. ‘Enzeli’ ananevi regsdir, toy evveli oynanır. Erkekler ve kadınlar ellerini dirsekten az bükülmüş olarak kaldırırak ve ritme uygun alkış yaparak oynarlar.
‘Enzeli’ aslında yaşlı adamlar tarafından oynanır. Ancak gençler de ifa edebilirler. Ağır ve hızlı ritimde, musikileri de değişik iki ‘Enzeli’ vardır.
ZOĞALI.
Şeki’de meydana getirilmiş aram, hezin, çok eski bir regsdir. Onu kadınlar, çoğu zaman da genç kızlar ifa ederler. Yaşlılar ‘Zoğalı’ nın mahnılı bir regs olduğunu, zaman içinde mahnının unutulup sadece regs olarak kaldığını söylerler. Onun metnini ve melodisini ne yazık ki hiç kimse bilmiyor. Hatırlarda regsin sadece adı kalmıştır.
İNNABI.
En meşhur kadın regslerinden biridir. Bu regs varlıklı kadınların evlerinde meydana gelmiştir. Onu adetten konaklardan olan iki reggase ifa edermiş. Çarşaf gibi başörtüleri ile düzülmüş ve altına takılmış kızıl pullar, çok pahalı kehribar, inci (mirvari ) ve kızıl boyunbağı olması gereken takılardı. ‘İnnabı’yı Bakü’de yalnız kadınlar oynardılar. Bazı bölgelerde ise hem kadınlar, hem de erkekler oynardı. ‘İnnabı’ bir rivayete göre Bakü’lü tarzen halk musigicisi Tati tarafından yaratılmıştır. Ama doğru olan şudur ki, bu çok eski halk regsini Tati ancak 1902 senelerinde işleyip hazırlamıştır.
‘İnnabı’ son derece melodik, zarif bir regsdir. Reggaseler yüzlerini gizleyerek süzgün bir şekilde muhtelif istikametlerde oynarlar.
YERLİ REGS.
Zagatala, Balaken bölgelerinde çok geniş yayılmış bir regsdir. ‘Gaytağı’ ritmindedir.
YÜZ BİR ( SOLMAZ ).
Mahnı ile beraber oynanan, çok geniş yayılmış bir regsdir. Şimdilerde yalnız regs olarak ifa edilse de eskiden mahnı ile beraber ifa edilirdi.
Amandır, pervaz eleme
Gel yanıma, naz eleme
Al, al, al, al;
Al meni canımı, rehm eleme,
Bivefa olma, ay yarım
Saralıb, solma, ay yarım Ha-ha-ha-ha
Gözleyirem yollarını
Sal boynuma gollarını
Al, Al, Al, Al;
Al menim canımı, rehm eleme,
Bivefa olma, ay yarım
Saralıb solma, ay yarım
Cefakeş olma, ay yarım
Ha-ha-ha-ha.
Temposu hızlı olup, rengarenk hareketler ile ifa edilir. Hem erkekler, hem de kadınlar oynar. Eskiden çok meşhur olan bu regs şimdi nadiren hatırlanır. Kars’da daha değişik bir musiki ile oynanır.
KEÇİ MEMESİ.
Bir gösteri regsidir. Keçi sağmayı canlandırır. Eller ve vücut başa doğru eğilerek ifa edilir. Temposu aram, bazen hızlıdır. Ahenkli bir müziği vardır.Arada bir Bakü’de ve Nahçıvan’da erkekler oynarlar.
KENDİRİ.
Kendir, Şeki bölgesinde halk şenliklerinde istifade edilen bir eşyadır. Kendirbazlar ustalıklarını, oyun maharetlerini kendir üstünde regs ederek gösterirlerdi. ‘Gaytağı’ ritminde, hızlı, coşkulu bir regsdir. Melodisi geçen yüzyılın öncelerinde Şeki’de yaratılmıştır.
KESME.
Azerbaycan’da ifa olunan en eski regslerden biridir. Melodisi sade, ancak meraklıdır. Komik bir regsdir ve onu erkekler oynar. Atlam, vurma, sıçrama hareketleri vardır ve ifacılar bunu mümkün olduğu kadar komik bir tarzda yapmaya çalışırlar.
Bu regs Nahçıvan’da, Fuzuli bölgelerinde yayılmıştır.
Karabağ’da da ifa edilen ‘Kesme’ regsinin karakteri ayni olsa da, melodisi değişiktir.
KOROĞLU.
Cengaverlik regsidir. Azerbaycan halk kahramanı Koroğlu’nun şerefine böyle adlandırılmıştır. Çok eski zamanlarda ifa edilmiştir. Melodisi zamanla değişmiştir. ‘Koroğlu’ nun musikisi tar veya kemançe ile çalınmaz. Zurna ve nağara ile ifa edilir. Umumiyetle cengi döğüşünden önce ifa olunarak, el ve kolların oynatılması ile icra edilir. Regs keskin vurguludur. Temposu aram, bazen de hızlıdır. Şeki ve Kazak bölgelerinde geniş yayılmıştır.
KOROĞLUNUN GAYTANMASI.
Bu regs de cengaverlik ve dövüş regsidir. Süratli bir temposu vardır, çok dinamik bir regsdir. Davul ve zurnanın gür sesi oynayanlara cengaver ruhu verir.
GOFTA.
Ağır tempolu bir kadın regsidir. Bakü şehrinde yaratılmış, Nahçıvan’da da yaygın bir şekilde ifa edilir. Yaşlı kadınlar mahnı eşliğinde oynarlar.
Gofta diktim göbekten,
Bir yar sevdim ürekten,
Yarım mene saat aldı,
Bilerziyi bilekten.
GELİN ATLANDI.
Ananevi karakterli eski bir merasim regsidir. Ağır tempolu ve oldukça melodiktir. Cebrayil bölgesinde onu musigi ahengi ile gelin oynar. Eskiden Şeki’de ayni bu ad ile, ancak başka bir musigi ile oynanan bir oyun da vardı. Gelin getirmeye giderken ve gelini baba evinden getirirken çalarlardı.
GELİN HAVASI.
En eski Azerbaycan regslerinden biridir. Onu Lenkeran’da gelin getirmeye giderken oynardılar. Bu oyun havasını çok tantanalı bir şekilde zurna ile çalarlardı. Musikisi cazibeli, temposu ağırdır.
Gelini bey evine bıraktıktan sonra da ‘Gelin havası’ çalınır ve gençler ve kadınlar oynar.
GÜLGEZ.
En meşhur kadın regslerinden biridir. Özellikle Bakü ve Nahçıvan’da toylarda uzun seneler ifa edilmiştir. Hazin ve lirik musikisi eşliğinde süzgün ve zarif hareketlerle oynarlar.
Bu regsin musikisini 1904- 1905 yıllarında ney çalan Nahçıvan’lı Heseneli yaratmış ve karısı Gülgez’in adını vermiştir.
1947 senesinde Bakü’de Gülgez’in musikisine dayanarak bal regsi oluşturulmuştur.
GELİN GETİRME.
‘Halay’ silsilesinden olan ve toylarda, ananevi merasimlerde ifa edilen bir regsdir. Gelin daha baba evinden çıkmadan yaşlı kadınlardan biri oynamaya başlar, daha sonra ona iki üç kadın daha katılır. Peşinden genç kızlar ve gelinin yakınları, en son da gelinin kendisi oyuna iştirak eder. Kızlar hem regs eder, hem de mahnı okurlar.
Gelin gelsin, hoş gelsin,
Bereket getirib bize gelsin,
Oğul yiyesi, gız yiyesi olsun,
Evinde yahşi olsun.
Bu arada satırlar arasında da nakarat şeklinde şöyle derler;
Gonag ol, gonag ol.
Regs, ritmi değişken, coşkun, oynak ifalı bir regsdir.
GÜLMEYİ ( A GÜLÜM HEY ).
Eski ananevi bir regsdir. Şimdi de İliç bölgesinde oynanır.
Yallı formunda olan bu regs, gelini yakınları ve arkadaşları tarafından toy öncesi kına yakma merasimlerinde oynanır. Adete olarak, gelin daha baba evinden çıkmadan onu görmeye gelenler gittikten sonra 5-10 kişi ile oynanır.
LALE.
Eski bir regsdir. Gence’de meydana getirilmiştir. Orta tempoda ifa olunur. Regsin karekteri oynak, hatta çok süratlidir. Onu kızlar oynar. Oynayanlar musikinin ritmine göre dönerek oynarlar. Oyun içinde muğam hissesi ( segah ) de vardır,regs eden olduğu yerde sağa sola süzme şeklinde hareket ederek oynar.
MİRVARİ ( TORGSİN, ÇARLİSTAN ).
Bu regs 1930 veya daha önceki senelerde meydana getirilmiştir. İlk adları ‘Torgsin’ ve ‘Çarlistan’ olan bu son derece melodik ve güzel regse bu adlar yakıştırılmadığından, 1950 senelerinde Kürdemir zurnacılarından H.Hüseyinov ona ‘Mirvari’ adını verdi. Bu regsi yalnız kadınlar oynar.
MİRZEYİ.
‘Vağzalı, Uzundere, Terekeme’ gibi ‘Mirzeyi’ de Azerbaycan halkının en sevdiği regslerden biridir. Bu regs ayrıca, Gürcistan, ermenistan musikicilerinin de repertuarında önemli bir yer tutar. Azerbaycan’ın her yerindeki toylarda, şenliklerde çalınıp oynanır. Bunu hem erkekler, hem de kadınlar ifa ederler.
Ancak ‘Mirzeyi’ aslında kadın regsidir. 1860-70 senelerinde Garabağ’lı ney çalan Mirze tarafından yaratılmış ve onun adı verilmiştir. Regs öz karakterini kaybetmeden günümüze kadar gelmiştir.
MÜCESSEME.
Astara, Lenkeran ve Lerik’de vaktiyle çok meşhur olan bir regs idi. Bu regsin kökleri oldukça derindir. ‘ Mücesseme ‘ heykel demektir. Ve onu ekseriyetle yaşlılar ifa ederler.
Regsin özü dinamik, yeknesak hareketlerden ibarettir ve raks eden heykel gibi donup kalır. Müzik eşliğinde ağır ağır elleri ve bedeni ile muhtelif şekilde hareketler yapar. Birden musiki kesildiğinde, o da kaldığı pozisyonda hareketsiz durur. Seyredenleri güldürmek istiyorsa, garip bir pozisyonda kalır. Eğer dengesiz bir pozisyonda kalmış ise, müzisyenler onu düşürmek için fasılayı kasten uzatırlar. Sonra ağır ağır yeniden çalmaya başlarlar. Regs eden de iki defa dizlerini büker ve regse devam eder.
Mücesseme’yi adet olduğu üzere tek erkek oynar. Onu kadınlar oynamazlar. Oynayan ona pandomim de ekler. Bazen bıyıklarını burar, elini beline koyarak etrafına mağrur bakışlar atar.
Son zamanlarda Lankeran’da Mücesseme’nin değişik şekilleri meydana çıkmıştır ve Daşdemir Memmedov tarafından sahneye koyulmuştur. Sahnede bir bey vardır, iki veya üç tane de cesaretsiz şehirli. Bey onlara kötü davranır, kamçı ile vurur, onlarda ona karşı gelirler ve bunu regs ile gösterirler. Ancak unutmamalıdır ki Mücesseme, aslında bir solo regsidir, kütle olarak sadece sahnede ifa edillebilir.
MİSRİ.
Köroğlu’nun kılıcının adıdır. Regsden çok marşa benzer. Ahenkli, enstrumantal aşık melodisidir. Azerbaycan pehlivanları bu musiki ile güreşmişlerdir. Çoğu zaman Şeki, Zagatala ve Karabağ’da davulun gür ritmi ve sedası altında çalınır.
ON DÖRD NÖMRE. ( GARABAĞ ).
Regsin sıra numarasıdır. Erkekler ve kadınlar oynar. Regs mülayim, ağır tempoda, hazin bir tarzda ifa olunur. Karabağ’da regse metin de ilave ederler.
Geline bah, geline,
Darağ almış eline.
Geline söz demeyin,
Küsüb geder evine.
Boyuna gurban, ay gelin,
Toyuna gurban, ay gelin.
NAZNAZI.
İnce ve süzgün kadın regsidir. Mülayim, bir yerinde tremola ile seslerin süratli tekrarı ile zenginleştirilmiş melodisi vardır. Tremola, ifacıya olduğu yerde dönme momentlerini hatırlatır, oyunu süzgün ve ince hareketlerle sürdürme imkanını verir.
PEHLEVANI.
Genç pehlivanlara adanmış eski bir regsdir. Şeki bölgesi dağlarında meydana çıkmış ve Abillah Ceferov tarafından işlenmiştir. Diğer bir adı da ‘ Pehlevanlar ‘ regsidir. Bu regsi sadece pehlivanlar değil, yüreği kuvvetli, kendini göstermek isteyenler de ‘ Zorhana ‘ güç sınamasından evvel oynarlar.
Oldukça dinamik ve hareketli bir regsdir. Pehlivanlar öz güçlerini göstermekten daha çok maharetlerini göstermeye çalışırlar.
‘ Pehlivanı ‘ nadir de olsa, şimdi de bazı bölgelerde ifa olunur.
RENGİ.
Çok eski bir kadın regsidir. Gence’de yaratılmıştır. Temposu ağırdır. Çok değişik ve çeşitli hareketleri vardır ki bu ona özgü olup regse bir renk katar. Ender de olsa Nahçıvan’da bu regs halen oynanır.
SAMUH.
Samuh kentinde meydana çıkmış, Şeki ve Varteşen bölgelerinde de geniş yayılmıştır. Son zamanlarda çok az ifa edilir. Ağır tempolu bu regsi hem kadınlar, hem de erkekler ifa ederler.
SARIBAŞ.
Gah bölgesindeki kentin adıdır.Hızlı tempoda icra edilen eski bir regsdir. Hem erkekler, hem de kadınlar ifa ederler. Şeki bölgesinde de oynanır.
Bu regsi yaşlılarda oynarlar. Bestekar Sultan Hacıbeyov ‘Gülşen’ baletinde bu regsin melodisinden istifade etmiştir.
SEMENİ.
En eski regslerden biridir. Daha çok baharın gelmesi münasebeti ile yapılan ananevi şenliktir.
Semeni’yi yalnız kadınlar ve kızlar oynarlar. Sözlü olarak Azerbaycan’ın her yerinde oynanır. Pilav getirilir ve mahnı söylenerek bayram şenliği ile kutlanır.
Semeni’nin regs formuna yakın zamanlara kadar Nahçıvan’da rastgelinebilirdi.
TAMARA.
Yaklaşık 1916 - 17. yıllarda Bakü’de yaratılmıştır. Bu ad düğünlerde Azerbaycan regslerini ifa eden meşhur Salyanlı reggase Tamara’nın şerefine verilmiştir.
Oldukça cazibeli, lirik bir regsdir. Ağırlıklı olarak kadınlar, bazen de erkekler tarafından ağır tempolu bir tarzda ifa edilir.
Regsin musikisinde ifacılar tarafından yapılan renkli ritmik vurgular vardır. Regse mugam okuması ile başlanır.
TEREKEME.
Bu çok eski zamanlarda Azerbaycan’a yerleşmiş bir kabilenin adıdır. Terekemeler yazın yaylalarda, kışın kışlaklarda yaşarlardı. Garabağ, Şamahı ve Şeki’de yaşarlardı. Regsi Terekemelerin kendileri yaratmıştır. Ancak ne zaman yaratıldığı bilinmemektedir. 163 yaşındaki Şire’li Müslümov gençliğinde işittiği regsler içinde Terekeme’yi de hatırlamaktadır. Buradan da anlaşılmaktadır ki, Terekeme gerçekten de çok eski bir regsdir.
Ayni melodiye sahip iki Terekeme vardır. Birinci şekli Terekemelerin yarattığı ağır ve hüzünlü regsdir, Garabağ ve Baku’de yayılmış olup yalnızca kadınlar oynar. İkinci şekli ise Nahçıvan ve Şeki’de yayılmış olup, daha çevik, oynak, kırık sesli, geniş hareketli bir regsdir. Erkekler ve kadınlar ifa ederler.
Terekeme şimdi de Azerbaycan’ın bütün bölgelerinde çok meşhurdur ve profesyonel regs topluluklarının repertuarlarına dahil edilir.
TOY REGSİ.
Nahçıvan’da oynanılan eski, ananevi bir regsdir. Beyin genç akrabaları bu regsi gelini getirirken faytonun önünde oynardılar.
Regs, ‘ Yallı ‘ formundadır, yan- yana adım atarak oynanır. Oynayanların çoğunun elinde yanar meşale olur. Meşaleleri gelini getirirken yakarlardı. Regs edenler ise birbirinin elinden tutarlardı. Regs mahnı ahengi ve nağaraların gür ritimleri ile ifa olunurdu. Mahnı regsin sözleri düğün sırasında söylenirdi.
Bey evinin önünde mahnı ve regs tekrar edilirdi. Bu defa sayıca daha fazla insan iştirak ederdi.
TURACI.
19.yy. evvellerinde meydana çıkmış, güzel dağ kuşuna ithaf edilmiş eski bir regsdir.
Azerbaycan’ın her yerinde geniş yayılmıştır. Hazin, kalbi okşayan musikisi vardır.
Nahçıvan’da bu regs için şöyle bir efsane anlatılır; Garabağ hanı Necetgülü’nün çok güzel bir reggasesi varmış. Hanın oğlunun düğününde reggase çok ince, çok güzel bir regs yapmış. Buna hayran kalan han, onu övmüş ve bu regsi Turac gibi oynadığını söylemiş, onu hediyelere boğmuş. O zamandan beridir de bu regs ‘ Turacı ‘ diye adlandırılır.
Regs bir derece Turacın uçuşunu hatırlatır. Turac yavaşça, süzülerek uçar. Ancak bir okçu onu yaralar, gittikçe zayıflayan kuş, çırpınır durur. Halsizlikten düşerek yere serilir, sonra yeniden kuvvet toplayarak coşkun bir ihtirasla uçar, gider. Dans edenin bütün hareketleri kuşun uçuşunu, havada süzülmesini, yana açılmış kolları ve parmakları kuşun kanatlarını tasvir eder.
UZUNDERE.
Oldukça cazibeli, zarif ve lirik ifadeli bir regsdir. Bir gelin için yaratılan bu regs o kadar meşhurdur ki, sadece Azerbaycan’da değil, Gürcistan’da ve ermenistanda da en sevilen regslerden biri olarak kabul edilir.
Uzundere çok eski bir regsdir. Garabağ’da, Ağdam ve Göytepe arasında bir dere vardır, adına ‘ Uzundere ‘ derler. Yaşlıların söylediğine göre, bu regsin adı bu dereye hasr edilmiştir. Burada adet üzere regs ederlermiş. Gene bir rivayete göre ‘ Uzundere ‘ Terekeme isimli göçebe kabilenin dağlara yayalalardaki otlak yerine giderken yol üstü dinlenme yeri olan bu bölgede, diğer komşu kentlerden gelenlerle dostluk ilişkileri kurarak, beraber yapmış oldukları regslerden en meşhur olanıdır.
Başka bir rivayette de, gelin geldiğinde uğur olsun diye bu dereden geçer, komşu kadınlar da regs ederek ona can sağlığı ve hoşsohbetlik dilerlermiş. En hakikate uygun olan rivayet de bu kabul edilir. Uzundere’nin müziği oldukça ince, lirikdir. Kızgın ve sert tabiatlı koçerilere değil, geline hasr olunmuş toy regsine daha çok yakışır bir melodidir.
Şeki’de geçmiş zamanlarda bey evinde toy üç gün devam ederdi. Dördüncü gün kadınlar eve doluşur ve bütün musiki çalanlar da kadın olur, yüzü örtülü oturan gelini oynamağa davet ederlerdi. Gelin duvağını çıkarır ve ‘ Uzundere ‘ oynardı. Şeki’de bu regsi milli kıyafetleriyle oynarlardı.
Ucar ve Gökyay’da bu regsi tek erkek veya bir erkek bir kadın beraber oynarlar.
Regsin karakteri ve musikisi kadın ifası için daha uygundur.
‘ Uzundere ‘ bazı yerlerde, mesela Zagatala’da ayni ritimde, ancak başka musiki eşliğinde sadece erkekler tarafından oynanır. Şu da bir gerçek ki, bu iki değişik ‘ Uzundere ‘, ayrı ayrı zamanlarda meydana getirilmiştir.
Çok eskiden Uzundere, hızlı tempolu oyun Yallısı şeklinde de oynanırdı. Erkekler ayrı, kadınlar ayrı dizi haline geçer oynardılar. Erkeklerin Yallıbaşı eline bir çubuk, kadınların Yallıbaşı ise mendil alırdı. Her iki grubun regsinden sonra da kadınların yallıbaşısı mezheke tarzında savaşa başlardı.
Şeki’de Kişkend kentinde yaşlılar şimdiye kadar hep ayni musiki ile Yallı- Uzundere oynarlar.