Kadim azerbaycan halk oyunları hakkında genel bilgiler

[Azeribalasi]

Regsler, Azerbaycan ve diğer bütün ülkelerin geçmişini ve öz benliklerini, adetlerini, gelenek ve göreneklerini, folklorunu gösteren, anlatan, bunu musigi ve dans kalıpları içine sokarak unutulmamasını sağlayan en önemli ve yaşayan, yaşatılması gereken materyallerdir. Ben de burada ve başka forumlarda da kısa da olsa araştırma ve derlemelerimle faydalı olmak istedim, ilgi duyan arkadaşlarım için. Saygılarımla. >> Haluk Alinti...

KADİM AZERBAYCAN HALK OYUNLARI HAKKINDA GENEL BİLGİLER

İnce sanatın en yayılmışlarından biri hiç süphesiz regs sanatıdır. Regs sanatı eski tarihe mal olmuş, inkişaf etmiş, insanların hayat tarzının, estetik zevkinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Bu ise güzellik, incelik, sevinç, halk adet ve ananeleri demektir.
Halk müzikleri dövüş ruhlu, lirik, halkın istek ve arzularını ifade eden musikiler olarak nesilden nesile geçerek zenginleşmiş ve regsler de bu zeminde yaratılarak geliştirilmiştir.
Azerbaycan toprağında, anlamlı, kahramanlığı anlatan, oynak ritimli regsler halk şenliklerinde, toy merasimlerinde, bayramlarda oynanır ve yaşatılır.
1936 senesinde Üzeyir Hacıbeyov’un teşebbüsü ile Azerbaycan mahnı ve regs topluluğu kuruldu. Bunlar Azerbaycan’ın şehir ve köylerine giderek regs metaryallerini topladılar.
G.Elmaszade 1959 da ‘ Azerbaycan Halg Regsleri ‘ adı altında kaynak olabilecek bir kitap yayınladı. Gene Kemal Hesenov Milli halg regslerinin tarihini, çıkış sebeplerini öğrenebilmek amacı ile eski regs melodilerini, oyun havalarını dinlemiş, yaşlılarla sohbet ederek eski Azerbaycan regslerini canlandırmaya çalışmıştır.
İlk iptidai regs şekillerinin Azerbaycan’ın güney bölgelerinde meydana çıktığı Gobustan’daki 8-10.000 yıllık kaya tasvirlerinden anlaşılmaktadır. Büyük bir ihtimalle bu regsler güneşe, aya, ateşe, suya tapmak amacı ile dini merasimler şeklinde yapılırdı. Bir sanat ustalığı yoktu.
Bu günlere kadar gelebilen, dini merasim şekillerini gösteren sayıca az regsler vardır ( Godu, Semeni, Gelin Attandı gibi ). Zaman içinde İran, Türk ve Arapların istilasına uğrayan Azerbaycan, ince sanat ustaları sayesinde o halkların da folklorunu öğrenir ve karıştırarak kendi maharetlerini zenginleştirirler.
Regs kelimesini ilk defa büyük Azerbaycan şairi Nizami Gencevi kullanmış, oyun ve regs kavramını birleştirmiştir. Yallı, Gülüm ey, Cehribeyim, Gıtgılıda günümüzde dahi oyun karakteri taşıyan regslerdendir.
Eskiden saraylarda Arap ve İran regsleri ifa ederlerdi. Az da olsa bu regsler Azerbaycan halk regslerinde izler bırakmıştır.
Azerbaycan, Gürcü ve Dağıstan regslerine umumi olarak Kafkas regsleri derler. Ancak bu ifade halk regslerinin milli özelliklerini sanki yokmuş gibi gösterir. “Lezginka” regsi çok geniş yayılmış bir regs olup Kafkasya’nın her tarafında vatandaşlık hukuku kazanmıştır.
Bazı regsler vardır ki, vatanı bellidir. Komşu halklarda da geniş yayılmış olsalar dahi, karakteri ve melodisi değişmez (Azerbaycan regsleri Şalaho, Uzundere, İnnabı; Gürcü regsleri Bağdaduri; ermeni regsleri Oy-Nazan, Ver- Veri gibi ). Ancak 1920 ve 1930 lu yıllarda Azerbaycan’lı dansçılar milli regslere kendilerine has olmayan çoklu hareket düzümlü, tekli oyunlarda çalma figürlü, ananevi olmayan Kafkas halklarından gelen hareketler de eklediler.

OYUN REGSLERİ
Azerbaycanlılar regs etmeyi severler. Ve bunu toy’larda , adet, tentene, tebrik şenliklerinde, konaklık meclislerinde sık sık gösterirler. Azerbaycan toyu demek, fasılasız müzik, oyun ve regs demektir.
Mevsim şenliklerinde bahar çağında, kızlar öz mahnılarının ahengi ile regs ederler. Regsler oyun karakteri taşır. Oğlanlar da çay kenarlarında , meydanlarda Novruzu, Yeri yeri, Ondörd, Mirzeyi, Uzundere, Vağzalı oynarlar.
Oyun tamaşası ve birleşik yapılı regs sahneleri Azerbaycan regs folklorunda özel yer tutar. Goca- goca, baharın gelişini temsil eder, Gaytağı regsini oynar. Kosa Gelin, bir gelin ile nişanlısını temsil eden mahnılı bir oyundur. Gene en geniş yayılmış oyunlardan biri de pehlivanların gösterilerini, kuvvet sınamalarını, topuz veya mil denilen ağır çekiçleri yukarı kaldırarak Cengi musikisi ile oynadıkları Zorhana regsidir. Bu regse Şekili’ler Zoti-Zoti ve Zencir tokmağı da derler.Eskiden topuz yerine ağır zincir ve taş kullanılırdı. Yukarı atıp tutarak maharet gösterirlerdi. Regs ve yarış yapılırdı. Köroğlunun gaytarması, Mısri, Köroğlunun bağırı, Pehlavanı gibi musikiler ile pehlivanlar güreşe mahsusu el- kol hareketlerini gösterirdiler.

PROFESYONEL REGGASLAR
Gedim Azerbaycan’ın muhtelif yerlerindeki ileri gelenlerin saraylarında regs eden reggas ve reggaseler katiyen Azerbaycan halkının regs medeniyetini temsil etmez. Ama savaşlarda esir veya parayla satın alınan kızlar, mensup oldukları Kafkas, Orta Asya, İran, Hindistan, Arap ülkelerine ait ince sanatı icra etmişler ve zaman içinde az da olsa halk gedim regsine tesirini göstermiştir. ‘ Göbek atma ‘ regsi halen ifa edilir.
Mütrüb, düğünlerde ve saraylarda konukları eğlendirmek için kadın kılığına girip regs eden güzel erkeklere verilen isimdir.Bunların regsleri hokkabazlık ve komik pandomim ile zengindi. Bunların çoğu Azerbaycan’ın şehir ve kentlerinde dolaşır, şenlik meclislerinde, toylarda, meydanlarda maharetlerini gösterirdiler. Fakat bu eski dansçıların regsleri ve oyun müzikleri zamanımıza kadar ne yazık ki gelememiştir. Bilinen, yalnızca o reggaslardan kalabilen sevimli regsler; ‘ Mirzeyi, Terekeme, Mütrübü, Tamara, Sarı mestin yırtılsın ‘ dır.
Eskiden toy meclislerinde seçilen istidatlı erkek ve kız çocukları tecrübeli regs ustaları tarafından yetiştirilirdi. Kendi öz programı olan ilk ansambl bu şekilde başladı ve zaman içinde geliştirildi.
Kadın reggaselerin en meşhuru Zehra muhtar kızı Gasımova’ dır. Karabağda’da da az da olsa Azerbaycan’lı reggaseler olmuştur. Sona Hanım saz çalar, okur ve oynardı.
1890 senelerinde Şuşa’da meşhur tar üstadı Sadıkcan musigi ansamblı kurdu. Repertuarında Azerbaycan, ermeni ve gürcü regsleri vardı. Gösterilere iki tane de reggase eşlik ederdi. İlk resmi ansambl ( grup, topluluk ) bu idi. Milli giysileri ile ve regs sırasında bıçak, kılıç ile sergiledikleri beceri ve maharetleri çok beğeni topluyordu. Onların en yayılmış meşhur regslerinden biri ‘ Heyrati ‘ idi. Bu regsi iki ağır bıçak ile ve vücudunu, kollarını değişik biçimlerde hareket ettirerek ifa ederlerdi.
Bakü’de yaşamış meşhur dansçı Elibeydar bardak ( stekan ) ile ‘ Lalayı ‘ oynardı. İki elinde ve alnında dolu su bardakları varken regs eder, çeşitli maharetler gösterirdi.
Profesyonel reggaslar, maharetli, çok iyi dans eden, hazır cevap, akıllı, ince esprili, mahnı okumasını bilen, çok iyi hayvan taklidi yapan kişiler olur ve muhtelif yerlere davet edilirlerdi. Amatör olanları ise mahalli, yerli reggaslar olup, bulundukları bölgede şöhret kazanmışlardır.
1930 senelerine kadar profesyonel reggasler, muhtelif yerlerde esas manada halk regsi olmasa da ‘ Lezginka, Şalaho, Mirzeyi ‘ gibi regsleri çok ifa ederlerdi. Meşhur reggas Eşref Seferov 1935 yılında profesyonel bir Azerbaycan regs topluluğu kurulması için teklif verdi, kabul edildi, seçmelere gelen atmış kişiden onaltısı seçildi ( Elibaba Abdullayev, Emine Dilbazi, Hacı Ağayev, Eşref Seferov, Hüdziye İbrahimova, Nesibe Talibova gibi ). Ve bu grup sahne faaliyetlerine başladı, bir çok bölgeden bilgi ve malumat da topladılar. Ne yazık ki heyette tecrübeli folklor uzmanları olmadığından bilgi ve beceriler kayda alınmamış ve zamanla da bazı halk regsleri öz hususiyetlerini kaybetmişlerdir.
Profesyonel sahnelerde uzun yıllar topluluğun repertuarını teşkil eden ilk regsler şunlardı; ‘ Ceyran bala, Vağzalı- Mirzeyi, İnnabı, Gazağı, Enzeli, Uzundere, Terekeme, Turacı, Alma, Lale, Desmalı ‘.
1936 senesinde Baku’de ilk defa profesyonel artislerin katılımıyla Azerbaycan Halk regsleri ifa edildi ve bu topluluğa Azerbaycan Devlet Regs Topluluğu ismi verildi.
İlerki tarihlerde ‘ Toy ‘, ‘ Bir bağçanın çiçekleri ‘ kompozisyonları ile Sovyetlerde yaşayan diğer halkların regslerinden ibaret bir süit meydana getirildi. Bu suite Azerbaycan, Gürcü, ermeni, Ukrayna ve Özbek regsleri de dahil edildi. Çeşitli mahnı ve regs toplulukları meydana çıktı.
Kendi öz faaliyetini gösteren bazılarına halk toplulukları ismi verildi. Bu gruplar Gusarda, Zavodun medeniyet evi nezdinde, faaliyet işçilerinin medeniyyet evlerinde ‘ Bakıda, Celale, Benövşeler, Bahar teraneleri, Hezer, Azerbaycan, Bayram olsun ‘ gibi bal regsleri silsilesi meydana getirdiler.
1970 yılında Bakü’de Azerbaycan halk regslerini daha geniş bir kitleye ulaştırmak amacı ile yeni Devlet regs Topluluğu kuruldu. Bu gruba büyük ifacılar kabul edildi. Ayrıca Devlet Opera ve bale toplulukları da eserlerinde halk danslarına yer vererek , onların daha da inkişaf etmelerine ön ayak olmuşlardır.

AZERBAYCAN REGSLERİNİN İFA TARZI
Azerbaycan regslerinde musikinin ifa tarzı, aram denilen yavaş-yumuşak ve celd denilen hızlı-coşkun ritimlerden ve oyun ve maharet derecesine göre hem aram hem de celd olabilen değişik ritimlerden oluşur. ‘ Gıtgılıda, İnnabı, Turacı, Uzundere, Şahseveni, Üç badam bir gaz, Mirzeyi, Abayı, Gaçaybala ‘ nin ritimleri aram olup çoğu zaman yaşlı erkekler veya kadınlar ifa ederler. ‘ Gaytağı, Şalaho, Gazağı, Bağdadur ‘ gibi regslerin de ritmi coşkun ve hızlıdır, genç erkekler oynarlar. Azerbaycan halk regslerinin melodi karakteri hızlı dahi çalınsa, yumuşak, mülayim ve hazindir. Ancak ‘Gıtgılıda’ ve ‘Şahseveni ‘ gibi regs melodileri keskin sıçrayışlı, kırık melodilidir. ‘Terekeme’ Nahçıvan’da deli gibi bir süratle oynanır, ama Bakü ve Garabağ’da reggase onu süzülerek aram ve hazin bir şekilde ifa eder.
Eski regs melodi ve formları zaman içinde ifacıların fantazileri, adet ve ananelere bağlı olarak değişikliğe uğrayarak, yeni karakterler edinerek nesilden nesile geçmiştir.
Azerbaycan regsleri de başka halkların regsleri gibi sayıca çok olan bölümlere ayrılır. Mesela avcı merasim regsleri çok ufak nüanslarla diğer halkların regslerinden ayrılır. Hayvanı izleme, kovma, tutma, çarpışma hareketleri Gobustan’daki kaya tasvirlerinde bulunmuştur. ‘Koskosa’- baharın gelişini, ‘Semeni’-baharın uyanışını, ‘Gatır İlyas’ ve diğer regsler de toy ve merasim regslerini temsil ederler. Ayrıca dövüş karakterli ‘Cengi, Köroğlunun gaytanması’, idman karakterli ‘Zorhana’, oyun karakterli ‘ Gıtgılıda, Şahseveni, Kesme, Yallı, Gülüm ey, Halay ‘ gibi grup regsleri de bulunur. Bu regsler hareket düzümü, karakterleri ve ifa tarzı ile birbirlerinden ayrılırlar. Hareketler musiginin karakterine, manasına uygun gelmelidir. Ayni melodi değişik karakterlere sahip olabilir. Mesela ‘ Uzundere ‘, hem aram, hem de çok süratli bir tempoda ifa edilebilir. Bu onun karakterini, güzelliğini bozmamaktadır. Büyük üstad Üzeyir Hacibeyov eserlerinde bu halk regsinin melodisinden istifade etmiştir.
Yallılarda ağır başlanır, tempo değişir ve müziğin ritmi ile son derece hızlı-oynak bir şekilde devam edilir.
Kadın regsleri cazibeli olur. Hareketler akıcıdır. El, kol, gövde ve baş hareketleri esas rol oynar. Ayaklar fazla hareketli değildir. Ağırlıklı tarla, bağ-bahçe ve bostan işlerini tasvir eder. Bazı regsler çoğu zaman mahnı sedaları ile ifa olunurlar. ‘ Uzundere, Gıtgılıda, Gülgez, Heyva gülü ‘ sadece kadınlar tarafından oynanır. Ancak ‘ İnnabı, Mirzeyi, Mağvalı, Gaçaybala, Yüzbiri ‘ regsleri hem kadınlar hem de erkekler tarafından icra edilir. ‘ Cengi, Şalaho, Bağdaduri ‘ gibi regsler de sadece erkek oyunudurlar, hiç bir zaman onları kadınlar ifa etmez.
Şeki bölgesinde geçen yüzyıllardan kalma ‘ Tarabası ‘ isimli hazin ve aram bir regs var idi ve en meşhur ifacısı Seyidağa idi. Öyle ki bu regsden başka regslerin formlarını oluşturmada da faydalanılınmıştır. Gene Muhtar Nuri de çok tanınmış dansçılardan biri idi.
Erkek danslarında yer değiştirerek yapılan hareketler zengindir ve regs edenlerin sayısı arttıkça, bu oyun bir maharet yarışına çevrilir. Hiç birinin regsi diğerine bağlı değildir.
Azerbaycan regslerinde dans eden kendini beğenir ve özü için regs eder. Ruhunda kuvvet, mertlik ve kahramanlık yapısı vardır.
Regsler, solo yapıldığı gibi, düet ve grupla da ifa olunur. En yayılmış şekli de Yallıdır.