Xan Şuşinski...

[S€®C€]

Xan Şuşinski

Azerbaycan muğam senetinin korifeyi Xan Şuşinski 1901-ci ilin avqustun 20-de dünyaya göz açıb. esl adı İsfendiyardır. İsfendiyar Aslan oğlu Cavanşirov. Xan Şuşinski adı ona 12-13 yaşlarında meclislerin birinde verilib. Böyük senetkar Şuşanın bünövresini qoyan Cavanşir sülalesinden olan Aslan beyin ailesinde dünyaya göz açıb. Ancaq sovet hakimiyyeti qurulduqdan sonra Ballıca kendinde, Şuşada mülkü ve dörd kendi olan Aslan beyin bütün var-dövleti müsadire edilir. Bu hadiseden sonra Aslan bey Berdeye köçür. İsfendiyarın senete gelişinde Segah İslamın xüsusi rolu olub. Bele ki, Segah İslam meclislerin birinde sesini beyendiyi İsfendiyarı özüne şagird götürüb. "Xan" leqebinin tarixçesi ise bele olub. Segah İslam telebesi İsfendiyarla birge Ağdamın Novruzlu kendinde bir meclisdeymiş. Meclis areste olmamış, ev sahibi İslam Abdullayevin arzusu ile qrammofonu qurur. Tebrizli ebülhesen xanın ifasında "Kürd Şahnazı"nı dinleyirler. Hamının heyranlıqla diqqet kesildiyi bu ifadan sonra Segah İslam heç kimin gözlemediyi halda üzünü tutur İsfendiyara: "Belke sen de bizim üçün "Kürd Şahnazı" oxuyasan?". İsfendiyar 12-13 yaşından başlayaraq, saatlarla Cabbar Qaryağdıoğlunun, Seyid Şuşinskinin, ebülhesen xanın vallarını oxudub, onların ifasının en ince nüanslarını bele olduğu kimi teqlid etmeye çalışsa da, birden-bire, özü de ebülhesen xanın ifasından sonra oxumağa tereddüd edir. Ancaq buna baxmayaraq, İslam Abdullayevin sözünü yere salmır. Meclis ehli ikinci defe "Kürd Şahnazı" dinlemeli olur. "Kürd Şahnazı"nı zile çeken İsfendiyar ele oxuyur ki, meclis ehli yerbeyerden ebülhesen xanın adının birinci hissesini ixtisara salıb, "esl xan ele bu imiş ki!", - deyir. Vecde gelen İslam Abdullayevse, ustad xeyir-duasını verir: "Bu günden senin adın oldu Xan Şuşinski".Xan Şuşinski çox mesuliyyetli insan olub. Püxteleşmiş, tanınmış böyük senetkar olanda bele, defelerle oxuduğu musiqi nömresini ifa edende daxili heyecan keçirdiyi hiss olunub. Xan sesini qoruyan idi. O, müeyyen teamlardan, nemetlerden hemişe özünü tecrid edib. Bunun sebebini soruşanda ise söyleyib ki, İlahi emanetine naxelef çıxa bilmerem. Xan Şuşinski genclikde ona verilen Xan adının mesuliyyetini ömrünün sonuna qeder daşıyıb. O, Azerbaycan musiqisinin heqiqi Xanı olub...
Xan Şuşinski sonralar, 1944-cü ilde ebülhesen xanla da görüşüb. Bir qrup incesenet xadimi ile birge Tebrizde qastrol seferinde olarken, ebülhesen İqbal Soltan Xanla yaxından maraqlanır. Deyilene göre, o, "Qrand otel"deXanın şerefine qonaqlıq da verib.
Cabbar Qaryağdıoğlunun: - "Sesin sene qulaq asmadı, - oxuma, zökem oldun, - oxuma, yorğun oldun, - oxuma. Bakının deli havasından özünü qoru. Külekli havada bayıra çıxma, istiden terlesen bele, soyuq su içme", - sözlerini ömrü boyu unutmayan Xanın sesi hemişe yerinde olub. Yaşının en ahıl çağlarında bele, o, ses imkanlarını qoruya bilib.
Xan Şuşinski yalnız görkemli xanende kimi tanınsa da, onun bir sıra besteleri de olub. Çox zaman xalq mahnıları kimi teqdim olunan "Qemerim", "Şuşanın dağları", "Ay gözel", "Menden gen gezme", "Al yanağında", "Dağlarda çiçek", "Gözel yarım", "Ölürem, a Ceyran bala" mahnılarını Xan Şuşinski besteleyib.
"Şuşanın dağları" mahnısının sözleri de Xana mexsusdur. Bu mahnının sözlerine göre, hetta vaxtile onu çek-çevire de salıblar - "Şuşanın dağlarının başı niye dumandır? Bununla ne demek isteyirsen?". Xan Şuşinski de bu sualın cavabında bildirir ki: "Şuşa dağlarının başı hemişe dumanlı olur". Yene el çekmirler. Axırı Xan mecbur olub, bir müddet bu mahnının sözlerini deyişerek, "Şuşanın dağları deyil dumanlı" kimi oxuyur.
"Mirze Hüseyn segahı" XVIII esrde yaşamış Qarabağın meşhur xanendesi Mirze Hüseynin adı ile bağlı olsa da, ondan söz düşende, Xanın da adı xatırlanır. Adeten de, onu "Mirze Hüseyn segahı"nın ikinci müellifi adlandırırlar.
Çünki 120-130 il süren uzun fasileden sonra bu muğama Xan yeniden "Manendi müxalif" şöbesini elave edib.
Simfonik orkestrin müşayietile ilk defe simfonik muğamlarda solo hisseni Xan oxuyub. Musiqi tariximizde ilk duet de böyük senetkarın adı ile bağlıdır. Azerbaycan musiqi tarixinde ilk duet Şövket xanım elekberova ile Xan Şuşinskinin ifasında seslenib. Xan Şuşinski Üzeyir Hacıbeyovdan başqa heç bir bestekarın yaradıcılığına müraciet etmeyib. Deyilene göre, Üzeyir Hacıbeyov Xan Şuşinskinin ifasında mahnılarını dinlemekden xüsusi zövq alırmış. Xüsusen de, "Qaragöz" mahnısını. Yeri gelmişken, onu da deyek ki, 1926-cı ilde bestelenen bu mahnının ilk ifaçısı da ele Xan Şuşinski olub.
Senetkarın sağlığında, ele indinin özünde de Xan Şuşinskinin opera teatrının sehnesinde görünmemesine teeccüble yanaşırlar. Dövrünün en böyük se-enetkarı olan Xan Şuşinskinin operaya devet edilmemesinin sebebleri hemişe qaranlıq qalıb. Bu sualın en müxteser cavabına Xanın xatirelerini vereqleyende rast geldiyimizden, olduğu kimi nezerinize çatdırırıq. Xan yazıb: "Üzeyir bey ayrı bir adam idi. Bele insan beş yüz ilde bir dünyaya gelir. Onunla heç bir kesi tereziye qoymaq olmaz. Menim xetrimi çox isteyirdi. Yaman muğamperest idi. "Şur"u çox sevirdi. Özü de hemişe deyerdi ki, heç kes "Qarabağ şistesi"ni ve "Simayi şems"i Xan kimi oxuya bilmez. Çox çalışdı meni operaya aparsın, özüm getmedim. Dedim ki, ay bey, men üzüme ennik-kirşan yaxıb, sehneye çıxa bilmerem. Bir de, sehnede xalqın qızına, gelinine eşqnameoxuyacam?".
Xan Şuşinski "Qarabağ şikestesi"ni oxumağı çox severmiş. Şikeste ondan evvel meclisde 3-4 xanendenin ifasında seslenseydi de, Xan bütün çıxışlarında hemişe birinci "Qarabağ şikestesi"ni oxuyarmış. Bu, çox tebii qarşılanardı. Bu barede Seyid Şuşinski maraqlı bir xatire qeleme alıb. Melum olur ki, Seyid Şuşinski ve Cabbar Qaryağdıoğlu neçe illermiş ki, Qarabağa getmirmişler. Bir gün Cabbar Qaryağdıoğlu Seyid Şuşinskiye deyir ki, Xanı neçe vaxtdır görmürem. Xana xeber gönder gelsin bize. O da Xana zeng edib, Cabbar eminin sifarişini ona çatdırır. Cabbar Qaryağdıoğlugile gelen Xan Şuşinski ustadların gösterişile "Mirze Hüseyn segahı" ile "Qarabağ şikestesi"ni oxuyur. Onun ifasından sonra Cabbar deyir ki, "Seyidle üç-dörd il idi Qarabağa getmirdik. Dedik senin sesinle Qarabağın axar-baxarlı dağlarını, Turş suyunu, İsa bulağını, Cıdır düzünü, Topxana meşesini gedib gezib gelek. Çox sağ ol. Gezdik geldik". Xanın sesi Qarabağın ab-havası idi.
Xan geniş ses diapazonuna sahib olmaqla yanaşı Azerbaycanın medeniyyetini bütün dünyaya tanıtması ile de xalq arasında böyük müveffeqiyyet qazanmağa nail olub. Azerbaycan milli musiqisinin tebliği yolunda böyük nailiyyetlere imza atıb. O, mürekkeb muğamların mahir bilicisi olub. Sesini istediyi kimi deyişmekde, zengule vurmaqda bir çox tanınmış xanendelerin diqqet merkezinde durub. Xan Şuşinskinin ifa etdiyi muğamlarda heç vaxt eynilik hiss edilmeyib. Daim muğamların ruhuna uyğun qezeller seçib.
Xan tevazökar, sade senetkar olub. Sirlerini dostları, hemyaşıdları ile bölüşüb. Yoldaşlıqda, dostluqda sadiq olan Xan Şuşinski ailede de qayğıkeş, mehriban idi. Bunu Xanın oğlu Aslan Cavanşirov da tesdiqleyir. Baxmayaraq ki, atası ile heddinden artıq böyük yaş ferqleri olub. Aslan Cavanşirov Xan atasını esl Azerbaycan kişisi kimi xatırlayır. Hündürboylu, şux qametli, buxara papaqlı esl Azerbaycan kişisi.
Xan Şuşinski bütün növ muğamların mahir ifaçısı idi. O, ritmik muğamları qeyri-adi bir ustalıqla oxuyurdu, dinleyicide böyük ruh yüksekliyi oyadırdı.
Azerbaycan musiqi tarixinin evezolunmaz korifeyi Xan Şuşinskinin sesinin yadigarı kimi cemisi 240 deqiqelik lent yazısı qalıb.

[CiLqiN-GözDé]

tsk p.içiN