Atatürk'ün, Van ve Muş Vilayetlerimizin zararına olarak Ermenistan'ın büyütülmesini teklif eden Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin'e verdiği 27 Aralık 1920 tarihli nota.
Sovyet Dış İşleri Komiseri Çiçerin'e Nota
27 Aralık 1920
Hariciye Vekaleti
No: 714
Nottur
(Teklifleri 25.12.1920)
Bay Komiser,
Türkiye'ye dönen Bekir Sami Bey'in bize Kars'dan bildirdiği raporda, öncelikle aranızda yapmış olduğunuz konuşma hikaye edilmektedir. Bu konuşma etrafında verdiği malumattan, Van ve Muş Vilayetlerimizin zararına olarak Ermenistan'ın büyütülmesinin gerçekleşmemesi halinde kendi beyanatınıza göre komünist prensipleriyle belirgin bir muhalefet teşkil eden ve Rus Hükümetini Batı proleteryası muvacehesinde kötü bir duruma sokacak olan, büyütülme talebinizi hayret ve şaşkınlıkla okuduk.
Kazım Karabekir Paşa'yla yoldaş Mediavani arasında geçen görüşmelerde bunun gibi bir arazi terkinin bundan böyle bahis konusu olamayacağını resmen beyan etmiş ve bu karşılıklı kabulleniş bizim bütün siyasi veçhemize esas teşkil etmişti.
Şimdiki durumun vahametine binaen, Sovyet Hükümetinin selahiyattar iki temsilcisinin beyanatı arasındaki bu gözle görülen tezadın mümkün olan en kısa müddet içinde ortadan kaldırılmasını sizden ısrarla rica ediyoruz.
Bu mesele süratle açıklığa kavuşmazsa, kooperasyon ve işberaberliği etrafındaki bütün projelerimiz maksatsız kalacak ve hatta Bakü Konferansı bile faydasız olacaktır.
Gerek Türk Milleti, gerek Garb Emperyalizmi tarafından haksızlık ve sömürü içinde bulundurulan Şark milletleri önünde aldığı mesuliyeti müdrik olan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, beşeriyetin müstakbel kaderinin belki delegelerimiz arasında başlayacak görüşmelerde bir karara bağlanacağı bir zamanda size en büyük açık sözlülükle bu meseledeki görüşünü bildirmeyi ehemmiyetli bulur.
...
II. Söz konusu vilayetlerin Ermenistan'a terki milletlerin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi prensibini ihlal edeceği ve bu noktada yerli ahali ile Ermeni işgalcileri arasında bir sürü çatışmaların kaynağı olacağı düşüncesindeyiz.
Kars, Olti ve İlh... Türk ahalisine karşı yapılan Ermeni vahşetlerini durdurmak için o kadar zahmet çekmiş olan Türkiye'nin kendi arazisi üzerinde iskan edilmiş olan kendi vatandaşlarını istekleri hilafına Ermenilere teslim edemeyeceği açıktır, çünkü sizin talebinizin hedef tuttuğu bölgeler ahalisinin takınacağı tavır hakkında hiçbir şüpheye mahal yoktur. Sebebsiz olarak Ermenistan'a terkedilmiş olan Nahçıvan, Karabağ ve ilh... oturanlarının şiddetli protestoları bu hususda çok karakteristiktir. Bu bedbahtları başka yere nakletmeyi ve boş bir memleketi Ermeni kolonizasyonuna bırakmayı aklımızdan bile geçiremeyiz, çünkü böyle bir şey Mezopotamya'da bulunan İngilizlerin büyük yararınadır ve memleketimizde dahili harb açmakla denktir.
III. Ayrıca bize karşı ileri sürülebilecek tarihi delilleri de peşin olarak red ve çürütmek isteriz. Hadise herkesin bildiği gibidir ve gerek Rus gerek Garb istatistikleri bu hususda kanıt olarak yeterlidir. Birkaç asırdan beri Şark Vilayetlerimizin hiçbir kısmında hiçbir vakit bir Ermeni çoğunluğu olmamıştır. Ve Çarlık idaresi veya Garb emperyalistleri tarafından teşvik edilen Türk ve Ermeni halklarının girişmiş oldukları kanlı mücadeleler bir tarafa olduğu kadar, öteki tarafa da can kaybına malolmuştur. 1917'de Rusların çekilmesinden sonra Ermeni çetelerinin Şark vilayetlerimizi ne halde bıraktıkları bunun kafi derecede bir ispatıdır.
IV. Ermenilerin komünist haline geldiklerine inanmıyoruz. Bunun, İngiliz yardımından mahrum kaldıktan sonra Rus desteğine nail olmağa mahsus bir komedya olduğunu düşünüyoruz. Bu şartlar içinde Ermenistan'ı Mezopotamya'da yerleşmiş İngilizlere yaklaştıracak surette uzatmak, Moskova ve Ankara hükümetlerine pek çok nahoş sürprizler yaratmak demek olur.
V. Diğer taraftan bir milletin, samimi de olsa komünizmi kabulünün, bu millete Türk arazisinden hediye suretiyle mükafatlandırılmasını kabul edemeyiz. Bu arazinin ahalisi kendisine zorla kabul ettirilecek bir boyunduruktan zaten nefret etmektedir. Böyle bir fiilin, insan haklarına aykırılığı dolayısıyla komünist prensiplerine karşı olduğunu düşünüyoruz. Talebinize hiçbir suretle muvafakat edemiyeceğimizin sebeblerini yukarıda izah ettikten sonra bütün vazifelerimizin aksine olarak, bu nokta üzerinde olur vermemizin neticesinin ne olacağını izah edelim:
1. Tek sebeb-i hikmeti Türk Milletinin iradesini temsil etmekten İstanbul Meclis-i Mebusanında akdedilen Misak-ı Milli tarafından 1920 Ocağında tesbit edilen hududlar dahilindeki vatanın dokunulmazlığını riayet ettirmekten ve memleketimizin siyasi ve iktisadi istiklalini temin etmekten ibaret olan Hükümetimiz: Otoritesini bütün Anadolu'ya uzatacak olan İngiltere'nin ve oyuncağı olan İstanbul Hükümetinin yararına kaçınılmaz bir şekilde düşürülecektir.
2. Halifeliğin dini prestiji ve İngiltere'nin maddi desteği üzerine dayanan bu hükümet, bir ay evvel teşekkülünden bu kadar korkmuş olduğunuz Kafkasya anti bolşevist cephesini kaçınılmaz bir surette teşkil edecektir.
3. Orta Asya'da Rusya'dan memnun olmayan bütün kimseler, İstanbul'dan gelen ve Ankara Hükümetinin ortadan kalkmasından sonra Türk Milletini temsil kisvesine bürünecek olanlar tarafından desteklerini İngiliz Emperyalizmine vermeye davet edileceklerdir.
4. Ahalisi müslüman olan İngiliz müstemlekelerindeki bütün gayrimemnunlar aynı aracılar tarafından biraz hafifletilecek olan İngiliz boyunduruğuna arzı teslimiyet etmeye ve desteklerini anti-bolşevist bir haçlı seferine vermeye davet edileceklerdir.
Bu açık izahattan sonra müşterek davamıza bu kadar zararlı bir mesele üzerinde artık ısrar etmeyeceğiniz ümidi içinde, memnuniyet verici bir cevabınızı bekler ve saygılarımın kabulünü rica ederim bay Komiser.
Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükümeti Hariciye Vekili
Atatürk'ün Milli Dış Politikası, c. I, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara-1994, s. 242-245
Açıklama: Belgedeki imza Atatürk'e ait olmamasına rağmen, içerik Atatürk'ün görüşleri olduğu için çalışmaya dahil edilmiştir