Ermenilerin nahcivan ve civarındaki türk köylerinde katliâm
ERMENİLERİN NAHCİVAN VE CİVARINDAKİ TÜRK
KÖYLERİNDE KATLİÂM
Kırk beş İslâm köyünün merkezi olan Büyükvedi, dört bin silahlı
Ermeni tarafından kuşatılmış olup, ahâlisinin birçoğunun katledildiği,
Ermenilerin birtek Müslümanı hayatta bırakmayarak Aras'a dökmeyi
hedefledikleri; buna karşılık Müslüman halkın da kendisini müdafaa etmeye
gayret gösterdiği; esir alınan Ermenilere iyi davranıldığı; Nahcivan halkının can
ve mallarını korumak için Azerbaycan Cumhuriyeti'ne iltihak olduğu, bunun
üzerine Ermenilerin silahlanarak Ordubad, Ahuracıva mıntıkasındaki
Müslümanlara taarruza başladıkları, kırk kişilik bir Ermeni askerî kuvvetinin
Aras geçidinden gelip geçen Müslümanları katlettikleri; Revan'dan hareket eden
bir trenin Gümrü'de durdurulup, Müslüman yolculardan beş yüzünün
öldürüldüğü; Gürcülerle savaşan Rus-Ermeni Bolşeviklerinin Şulavird,
Çıkarak, Saraclu, Koşakilise, Haçinler, Kepenekçi, Bağılca, Lori, Başgeçid ve
diğer birçok Müslüman köyüne katliâm uygulayıp, kadınlara tecâvüz ettikleri ve
büyük miktarlarda kıymetli eşya ile paralarını yağma edip binlerce baş hayvanı
çaldıkları.
Nahcivan Havâlîsinde Vukû‘ Bulan Ermeni Mezâlimine Dâ’ir
Nahcivan'da İl Ocağı ismindeki Müslüman komitelerinden alınan 29 Haziran
sene 1335 târîhli mektûbda, Ermenilerin fazla mikyâsda ihzârâtda bulunarak
Nahcivan civârındaki Müslümanlardan silâh cem‘i vesîlesiyle katli‘âm icrâsına
başladıklarından bahisle mu‘âvenet istenilmişdir. 15'inci Kolordu Kumandanlığı o
sırada Erzincan'dan Sivas'a hareket eden Amerikalı zâbitile Erzurum'da İngiliz
mümessili Kâ’im-i makâm Rawlinson'a iş‘âr-ı keyfiyyet etmişdir.
Nahcivan havâlîsi Re’îs Vekîli Sarı Bey Nakîzâde tarafından Bâyezîd'den
verilen 12 Temmuz 1335 târîhli uzun bir telgrafnâmede: Ermeniler tarafından
tahrîb edilen kırk beş pâre İslâm köyünün merkezi olan Büyükvidi [Büyükvedi]
karyesini sekiz topla mücehhez dört bin kişilik bir Ermeni kuvveti kuşatmış olduğu,
beş kilometre mesâfede kâ’in şimendüfer hattındaki zırhlı vagonlardan müdhiş bir
sûretde mezkûr köyü topa tutarak ahâlîden bir çoğunu itlâf eylediği ve Ermenilerin
emel ve maksadları ancak havâlî-i mezkûrede ahâlî-i İslâmiyyeyi bir kişi kalıncaya
kadar imhâ etmek ve Aras nehrine dökmek olduğu bildirilmişdir. Bâyezîd
Mutasarrıflığı'na gelen 4 Temmuz [1]335 târîhli telgrafnâme ile Ermeni ta‘arruz ve
zulmleri te’eyyüd eylemişdir.
Ermenilerin imhâ-yı İslâm için yapdıkları bu teşebbüs ve hareket-i
zâlimânelerine karşı yerli ahâlî-i İslâmiyye muhâfaza-i nefs için son bir cehd ve
gayret ibrâzıyla 19 Temmuz [1]335'de Nahcivan'da şiddetle müdâfa‘aya
başlamışlardır. 21 Temmuz [1]335'de Şahtahtı'nda ve 22 Temmuz [1]339 'da dahi
Yenice ve İslâm Noraşen köyleri civârında bulunan Ermeni kıta‘âtı üzerine ta‘arruz
etmişlerdir. Vukû‘ bulan pek şedîd ve hûn-rîzâne müsâdemeye Ordubad, Culfa ve
Şerur ahâlîsi dahi iştirâk eylemişlerdir. Ermenilerden dört yüz kadar telefât ve beş
zâbit ile iki yüz on üç nefer esîr vâki‘ olmuşdur. Gâlib İslâmlar Ermeni esîrleri
hakkında hüsn-i mu‘âmele göstermişlerdir. İslâmlardan da pek çok telefât ve bir
hayli mecrûhîn olmuşdur. Bu kanlı müsâdeme ve mücâdeleler netîcesinde
Nahcivan ve havâlîsinde mütemekkin İslâmlar muhâfaza-i cân ve mâl için
Nahcivan ve havâlîsinin Azerbaycan Cumhuriyeti'ne iltihâkını i‘lân eylemiş ve
mezkûr cumhuriyet bayrağını çekmişdir.
Ermeniler bu kadarla da kalmamışlardır. 19 Mart [1]336 târîhinden i‘tibâren
tekrâr muvazzaf ve muhtelif sınıflardan mürekkeb kuvvetler ile Nahcivan
havâlîsinde Ordubad, Ahuracıva ve Büyükvidi mıntıkalarında İslâm ahâlî üzerine
ta‘arruz ve ta‘addîye başlamışlardır. Kırk kişilik bir Ermeni kıt‘a-i askeriyyesi
Kağızman'ın cenûb-ı garbîsinde ve Aras nehrinin şimâlinde kâ’in Şorlu karyesine
gelmiş, gündüzleri Aras geçidinden gelen ve giden Müslüman yolcuları yakalayarak
şehîd etmeğe ve geceleri muhtelif yollar üzerinde pusular kurup tecâvüzâtda
bulunmuşdur. Revan Azerbaycan sefîrinin vesîkasını hâmilen Azerbaycan ve sâ’ir
mahallere gitmek üzre Revan civârından şimendüferle hareket eden 500 nefer İslâm
Gümrü civârında vagonlardan indirilerek kâmilen katledilmişdir.
Geçen 6 Şubat 1337 târîhinde Rus-Ermeni bolşevikleri Gürcüler ile
Celâloğlu semtinde harbe tutuşarak 2 Şubat [1]337'de Varonsofka'yı işgâl ve kurâ-yı
İslâmiyyeye ta‘arruz etmişlerdir. 8 Şubat [1]335'de Çubuklu'ya mülhak Karaisa
karyesinden Süleyman oğlu Halil'in erzâk ve hubûbâtını zabt, 12 Şubat [1]335'de
Kızılkilise karyesinden Ömer oğlu Kurban, Ali oğlu Mustafa, İbrahim oğlu İsa ve
diğer Ali oğlu Mustafa nâm eşhâsın at, elbise ve silâhlarını aldıkdan başka
kendilerini kılıç ile sûret-i fecî‘ada katl ve ayn-ı târîhde İlmezlü karyesinden İbrahim
oğlu Mehmed ile Halil oğlu Mahmud'un atlarını müsâdere etmişlerdir. Sâlifü'z-zikr
Rus-Ermeni bolşevikleri 24 Şubat [1]337'de Sa‘atli karyesinde Gürcüler ile kavga
etdikleri esnâda karye-i mezbûreden Mustafa oğlu Mahmud, Mahmud oğlu İbrahim
Halil, Mahmud oğlu İsa, Halil oğlu Veli nâm kimseleri öldürmüşler ve bunların iki
kız ve iki gelinini kaldırup götürmek istedikleri zaman kızlar feryâda başlamağla
bunların ırz ve nâmûslarına geçmişler ve sonra da bunları katletmişlerdir. Târîh-i
mezkûrda Soğanlı karyesinden Mustafa oğlu İsmail ve Süleyman oğlu Bâlâ kişinin
hânelerindeki eşyâlar ile beraber gümüşden ma‘mûl ba‘zı zî-kıymet eşyâyı ve yüzden
fazla koyunlarını dahi götürmüşlerdir. 17 Şubat [1]337'de Borcalı'ya mülhak Gürarzı
ve Sazvan köylerini basarak koyun, sığır, öküz, araba, at eşyâ-yı beytiyye gibi her ne
var ise hepsini aşırdıkdan mâ‘adâ pek çok kızların, gelinlerin ırz ve nâmûslarına
sûret-i vahşiyânede tasallut ve tecâvüz etmişlerdir. 19 Şubat 1337'de dahi Gişeli ileri
gelenlerinden Cırcıroğullarından Kerim oğlu Hacı Bayram'ı oğlu ile beraber tutarak
Hacı Bayram'ın bir kulağını kesmişler ve yirmi milyon manatını, 1500 koyun ve
birçok devesi ile erzâk ve ev eşyâsını kâmilen almışlardır. Ve bu baba ve oğlu
birlikde Senak (?) Köprüsü tarîkiyle içeri taraflara götürmüşlerdir. İş yalnız bu
kadarla kalmamışdır. Gişeli karyesinde deve, öküz, araba, koyun, sığır gibi emvâli
kâmilen aşırmışlardır. Bolşevik Ermenileri diğer karyelere dahi saldırarak Baydar
köyünden Sultanzâde Meşhedî Ağa'nın 400 re’s koyununu, beş devesini, öküzleriyle
beraber iki arabasını, 200 pot buğdayını, eşyâ-yı beytiyyesini ve karye-i mezkûrede
koyun ve sığıra müte‘allik bir çok mevâşîyi götürdükleri gibi 20 Şubat [1]337
târîhinde dahi Görenler (?) karyesinden Süleyman oğlu Mecid'in dokuz devesiyle
300 koyununu ve karyenin birçok koyun ve sığırını ve ev eşyâlarını almışlardır. Aynı
târîhde Moganlar karyesinden Çopur oğlu Allahverdi'nin beş devesiyle 20 ineğini,
500 koyununu, dört çift öküzünü; Kuluzâde Paşa Ağa'nın altı deve, 250 koyun,
arabasıyla beraber beş çift öküzünü ve birçok eşhâsın da koyun ve sığır ve ev
eşyâlarını ve kezâlik aynı târîhde Kor nehri kenarında vâki‘ Kepenekçi karyesinden
Kerim oğlu İlyas'ın katl ve itlâfıyla beraber koyun ve öküzlerini ve İlmezlü
karyesinden dahi iki kişiyi katl; Karayazı Köseli karyesinden Hacı İskender oğlu Ali
Bey'in 1250 koyun ve 870 sığırını; İmânî oğlu Osman'ın 1150 koyun ve 254 sığırını;
Hacı Bayram oğlu Hazayen'in 800 koyun, 62 sığır ve sekiz atını zabt ve bir
kardaşını katletmişler ve birçoğunun da koyun, sığır ve emvâlini yakalamışlardır. 23
Şubat [1]337 târîhinde Karatepe karyesinden Hoylu Ali'nin elli beş sığırını ve üç
arabasını öküzleriyle beraber aldıkları gibi eşhâs-ı sâ’ireden dahi altı re’s at ahz ve
birçok evleri yağma ve gâret; Karayazı karyesinden Jandarma Çopur oğlu
Mustafa'nın 72 sığır ve dört atını, öküzleriyle birlikde iki arabasını ve 150 pot
buğdayını ve eşhâs-ı sâ’ireye â’id birçok hayvânât ve zehâ’iri; Ağtehle karyesinden
Ali oğlu Asker'in 12 sığır, 350 koyun, iki at ve iki öküzüyle arabasını ve Emîrhan
oğlu Meşhedî Nemâz'ın 850 koyun, 33 inek, yedi atıyla iki milyon manatını ve
öküzleriyle beraber üç arabasını ve Tatar oğlu Mahmud'un 300 koyun, 420 inek, üç
at ve öküzleriyle beraber iki arabasını ve birçok kimselerin de birçok hayvânâtını ve
eşyâsını talan eylemişlerdir. 24 Şubat'da mezkûr Karatehle karyesinden Hacı Hasan
oğlu Meşhedî Kasım'ın 840 koyun, 72 sığırını ve öküzüyle beraber dört arabasını,
sekiz atını ve altun ve gümüş olmak üzre 500.000 manatını, Hacı Hasan oğlu
Meşhedî Kâzım'ın 520 koyun, 32 eşek, dört at ve bir arabasını alup götürmüş
oldukdan başka Himmet oğlu Ali, Emîrhan oğlu Bayram ve diğer birkaç kişiyi
katletmişlerdir.
16 Şubat târîhinde 600 nefer Ermeni süvârîsi Şulavird, Çıkarak, Saraclu
karyesi üzerine yürüdükleri esnâda, ahâlî havf u hirâs ile evlerini bırakarak
ormanlara ilticâ eylemişlerdir. Ermeniler mezkûr köyü talan ve birçok kız ve
kadınların ırz ve nâmûslarına musallat oldukları gibi buradan dahi Eymir karyesine
geçerek bu karyeyi kâmilen gâret etmişler ve Hacı Kurban oğlu Meşhedî Hüseyin'in
200 pot buğday ve 32 ineğini ve öküzleriyle beraber iki arabasını ve işbu karye ile
civar karyelerden koyun satın alan Mollaeyüb karyeli Namâz oğlu Mehmed'in 240
koyununu, Bayram oğlu Yusuf'un 260 koyununu ve Horcu oğlu Kurban'ın 95
koyununu sürükleyüp götürmüşlerdir.
17 Şubat'da Koşakilise karyesine Ermeniler sarkarak hayvanat, zehâ’ir ve
emvâl ve eşyâ-yı mevcûdeyi iğtinâm etmişlerdir. Ermeniler Kepenekçi karyesine
dahi sokulmak istemişler ise de köylüler Ermenileri kabûl etmemişlerdir. Bunun
üzerine çapulcular civarda bulunan Haçinler karyesine giderek Kepenekçi
köyünden 200 pot un ile on iki re’s sığır celbeylemişlerdir. Ermeniler Köseli
karyesinden eşhâs-ı muhtelifeden 2800 koyun, 180 sığır, 15 at ve 24 Şubat'da işbu
karyede Savukbulaklı Pîrî oğlu Kahraman'ın dört devesini yüklü erzâkıyla beraber
ve bir milyon manatlık eşyâsını ve 150 koyununu, Kızılkilise karyeli Ali oğlu Molla
İlyas'ın bir atı ile 250 koyununu ve Şahadlı karyesinden Hacı Veli oğlu Mehmed'in
bir atı ile 350 koyununu ve eşhâs-ı sâ’irenin beherinden dahi üçer yüze kadar koyun
almışlardır.
Ermenilerin şubat 16'dan 28 târîhine kadar Bağılca kışlağında boğazlayup
yedikleri ve alup götürdükleri mevâşînin mikdârı hesâba sığmaz. 16 Şubat'da
Şulavird yolunda Arınçlı karyesinden Hacı oğlu Cemal nâm kimesneyi soydukdan
mâ‘adâ beş yerinden de ağır sûretde yaralamışlardır.
Lori , Başgeçid ve umûm Borcalı köylerinin beherinden 2000 pot zahîre,
150 sığır ve 500 koyun verilmesini Ermeniler emâret târîhinde i‘lân etmişler ve bir
tarafdan da gizliden gizli birçok İslâmları katl ve itlâfa başlamışlardır.
Borcalı mıntıkasında kâ’in İslâm köyleri halkları tarafından müte‘addid
imzâlar ile alınan 20/2/[13]37 târîhli iki kıt‘a istimdâdnâmede Savuçbulak
[Savukbulak], Çuhakend (?), Kepenekçi, Bergancak, Karahisarlı, Hamamlı, İlmezlü
ve Arınçlı köylerinde ve posta yolları üzerinde bulunan sâ’ir köylerde sâkin ahâlî-i
İslâmiyyeye Celâl oğlu Vaso ve Beyler nâmındaki Ermenilerin kumandaları altında
bulunan Ermeni çeteleri ta‘arruz ve tecâvüz ve mezkûr çeteler Kızılordu efrâdını
dahi iğfâl ile Bolşevik maskesi altında ahâlî-i mezbûreden birçoğunu katletmiş
oldukları anlaşılmışdır.
Ermeniler tarafından muhtelif mahall ve karyelerde îkâ‘ edilen muhtelif ve
müta‘addid mezâlim, ta‘addiyât, gârât ve tahrîbâtı mübeyyin ayrıca bir kıt‘a cedvel
tanzîm ve leffen takdîm edilmişdir.
Sarıkamış, 2 Kânûn-ı Evvel [1]337 Müsevvidi
Şehbender Mehmed Ragıb
BOA. HR. SYS. 2878/93