Mirze Şefi Vazeh
(Gence, 1792 - Tiflis, 1852)
Mirze Şefi Vazeh 1792'de Gence'de doğdu. Babası Kerbelâyı Sâdık, Gence hakimi Cevat Han'ın saray mimarıydı. Babasını erken kaybetmiş, İslâmâyinlerine karşı itimatsızlığı ve hür fikirliliği iletanınan Hacı Abdulla adlı bir akrabasının himayesinde büyümüşdü. Bir kaç yıl Gencemedresesinde tahsil görmüş, lakin ruhanilere karşısaygısızlığı nedeni ile medreseden kovulmuştu. Bundan sonra şahsi gayretiyle tahsilini tamamlamış, aynı zamanda bir hattat sıfatıyla Gence'de ve çevresinde ün kazanmıştı. Hacı Ab-dulla'nın yardımı ile Cevad Han'ın kızı Püste Hanım'm sekreteri görevini üstlendi. Ama Rus-ların 1826 yılı Gence saldırısından sonra, PüsteHanım İran'a kaçmak zorunda kaldığından Mirze Şefi de yegâne gelir kaynağı olan görevini kaybetmişti. Ardından Hacı Abdulla'nın ölümü ve Gence'lilerin şahsına yönelik sui zannı Mirze Şefi'yi daha da zor bir duruma soktu. Sonunda Şah Abbas camisi yanındaki medresede hüsni hatt öğretmenliğine atanabildi. Burada Mirze Şefi'nin yanında tahsil görenlerden biri de XIX yy. Türk-İslâm dünyasının büyük yazarı Mirze FeteliAhundzâde olmuştu. Onun sosyal görüşünün biçimlenmesinde ve fikrî gelişiminde hocasının Önemli rolü olmuştu.
1840-1846 yıllarında Mirze Şefi, Tiflis'teki orta okulda -geza mektebinde- Türkçe öğretmeni ve şeriat müderrisi olarak çalışır. Burada okulun öğretmenlerinden, Rus asıllı G.Grigoryev'le birlikde Rus dilini öğrenen Türkler ve Azerî Türkçesini Öğrenmek isteyen Ruslar için ders kitapları, metin örnekleri ve antolojiler hazırlar. Aynı zamanda Tiflis'teki Azerî şairlerini bir araya getiren "Divan-ı Hikmet" adlı edebî meclisin kurucularından biri olur. Rus şairlerinin bazı şiirlerini Fars diline çevirir. 1844'te Tiflis'teyken, Almanya'nın Hannover şehrinden gelmiş şair ve tercümeci Fredrih Bodenştedt'le tanışır. Bir süre onun Fars dili ça-lışmalarına kılavuzluk yapar. Bodenştedt Tiflis'tenayrılırken, Mirze Şefi kendi şiirler mecmuasını ona hediyye eder. Aynı zamanda "Divan-ı Hikmet"meclisinin faaliyetlerini devamlı takip eden Bodenştedt burada dinlediği şiirleri de yazıya almıştı. 1846'da Almanya'ya dönen Bodenştedt kendi memleketinde seyahat anılarını ihtiva eden"Şarkda Bin Bir Gün" kitabını yayınlatır. Kitabın içerisinde Mirze Şefi'nin şiirlerinden de örnekler verir. Bu örneklerin kısa zamanda son derece büyük şöhret kazandığını ve tüm Almanya'ya yayıldığını gören Alman uzmanı, 1851'de Berlin'de "Mirze Şefinin şarkıları" kitabını yayınlatır. Kitaponun beklediğinden de büyük bir şöhret kazanır. Kısa bir süre içerisinde, şarkılar İngiliz, Fransız,İtalyan, İspanyol, Hollanda, Polonya, Çek, hatta eski Yahudi diline bile aktarılır. Ve yalnız Almanya'da 100 defadan fazla yayınlanır. Şarkılar aynı dönemde Rus diline de çevrilmiş ve ünlü Rus yazarı Lev Tolstoy'un dikkatini çekmişti. 60-60. yıllarda ekzotizm peşince koşan tüm Avrupa, Mirze Şefi havasıyla nefes alırdı. Hetta "Mirze Şefi" operası yazılmış, Almanya'da "Mirze Şefi"pastaları üretilmeye başlamıştı. Bu durum karşısında, 1873'ten sonra Bodenştedt, Mirze Şefi'nin söz konusu şarkıların yazarı olduğunu inkâr etti. Tiflis'te öğretmeni olan Mirze Şefi'nin adını, sadece mahlas olarak kullandığını, şarkıları kendisinin yazdığını ileri sürdü. Uzun zaman Kafkasya'da yaşamış Alman asıllı şarkiyatçı Adolf Bcrje de, bu işte ona yardımcı olarak, Mirze Şefi'nin hiç zaman şiir yazmadığı, yalnız bir öğretmen olduğu yolunda, Tiflis'te sahte belgeler topladı.
1846-1850 yıllarında Gence şehir mektebinde, 1850 yılından itibaren Tiflis ortaokulunda öğretmenlik yapan ve 1852'de Tiflis'te Hakk'ın rahmetine kavuşan Mirze Şefi'nin, kendi adı ve eserlerinin Avrupa'da ve tüm dünyada kazandığı şöhretten haberi bile olmadı. Azerbaycanlı tatkikatçılardan profosör Mikayıl Refili'nin, Eliejder Seyidzâde'nin vb. yaptıkları araştırmalar, Mirze Şefi'nin birçok şiirinin orijinallerinin ortaya çıkarılması ve Almancaya tercümelerle mukayeseli karşılaştırması Fridrih Bodenşted'tin hırsızlığınıispat için yeterli sayıda örnekler vermiştir.
Mirze Şefi'nin adının ve eserlerinin Batı dünyasında yayılmasının önemli nedenlerinden biri, onun şiirde Ömer Hayyam geleneklerini devam ettirmesi, dünyaya ve varlığa Ömer Hayyam gözü ile kaygısız ve neş'eli bir filozof nazarıyla bakmasıydı. Şairin Azerbaycan Türkçesi ile elde edilen az sayıdaki şiiri, onun edebî mahareti, poetiksöz kullanma ustalığı ve başarısı hakkında bilgivermektedir. Bütün çağdaşları ve selefleri gibi Mirze Şefi de eserlerini iki dilde -Farsça ve Azerî Türkçesi ile-kaleme almıştır.
Eserleri:
Şiirleri. Bakı, 1926
Neğmeler, Bakı, 1961
Cünglerdeki Şiirleri, Bakı, 1981.
Kaynakça:
Die Lieder des Mirza Şhaffuz, Berlin 1851; (Mirze Şefİ Şarkıları, Alman dilinde)
Aus dem Nachlasse Mirza Scaffuys, Berlin, 1875{Mirze Şefi irsinden, Alman dilinde)
F. Bo-denstedt. Tausend ein Tag im Orient, Berlin, 1896(Şarkda Bin Bir Gün, Alman dilinde)
Şair MirzeŞefi, Bakı, 1938 (Rus dilinde)
Mikayıl Refİlİ. Mirze Şefi Dünya Edebiyatında, Bakı, 1957 (Rus dilinde)
E. Seyidzâde. Mirze Şefi, Yoksa Bo-denştedt, Bakı, 1940 (Rus dilinde)
E. Seyidzâde,Mirza Şefi Vazeh. Bakı, 1969 (Rus dilinde)
Fey-zulla Kasımzâde. XIX. Esr Azerbaycan EdebiyatıTarihi. Bakı, 1974, s. 166-182.