Azerbaycan halk regsleri

[AyMaRaLCaN]

AZERBAYCAN HALK REGSLERİNİN ADLARININ MEYDANA ÇIKIŞI

Azerbaycan tarihi boyunca bu diyara gelmiş bir sürü musigi ve mahnı üstadı olmuş, bunlar yüzyıllarca değişik melodiler meydana getirmişlerdir. Ancak ne yazık ki Azerbaycan regslerinin çıkışı, isimleri hakkında çok az malumat edinilebilmiştir. Regs adlarının bir kısmı tesadüfi adlardır. Bir kısmı da tabiata, güllere, çiçeklere, dağlara, derelere, şehirlere aittir. Veya onu meydana getiren kişi ve ailelerinin, kabilelerinin isimlerini almıştır.
Azerbaycan ve Kars’da değişik karakterli bir çok regs ifa edilir. Bunlar musikisi değişmese de bulundukları bölgelerin karakterleri ile de yoğrularak oradaki halkın öz malı olmuşlardır.

ABAYI.
Bu regs Şeki- Zağatala bölgesinde meydana getirilmiştir. Bu yerlerde akıllı kadına ‘abay’denir. Ve regsi akıllı adamlar ve kadınlar oynar derler.Melodisini Şeki’li musikiciler yapmışlardır. Mübalağalı hareketleri olan komik bir regsdir. Temposu ağırdır. Önceleri grup olarak oynansa da, şimdi solo regsine çevrilmiştir. Üç veya dört erkek birden, ancak her kes kendisi için oynar. Bu oyunu şimdilerde ağırlıklı olarak yaşlılar oynamaktadır.

AVARI ( TALA ).
Öz menşesi Azerbaycan’da yaşayan Avarlardır. Bu regs Azerbaycanlılar tarafından çok sevilir ve oynanır. Üç değişik ritimde icra edilir; yavaş yavaş sıçrayışlar şeklinde başlar, sonradan orta tempoya geçer, nihayet lezgi ritminde, çok süratle oynanan bir oyun şekline döner.
Şeki bölgesinde ‘Avarı’ kendine mahsusu melodisi ile solo olarak oynanır, Zagatala’da ise ona ‘Tala’ ismini verirler, hem kadın, hem de erkekler , tamamen başka bir müzik ile ve grup oyunu olarak ifa ederler. Meşhur ve geniş yayılmış bir regsdir.

AĞIR KARADAĞI.
Garadağ’da meydana getirilmiş regs melodisidir. Şeki ve Zagatala bölgelerinde geniş yayılmıştır. Ağır, aram ritimde ifa edilir. ‘Abayı’ regsine benzer, hem yaşlılar, hem de gençler oynar.

AZERBAYCAN.
Son derece şen, coşkulu, melodik eski bir dansdır. Onu yanlız erkekler oynar. Şimdi bu melodi çok nadir hallerde ifa edilmektedir. Azerbaycan bestekarı M.Magomayev kendi bestelediği ‘Nergiz’ operasında bu regsin müziğinden istifade etmiştir. Eskiden ‘Azerbaycan’ çok meşhur bir regs idi ve büyük merasimlerde, bayramlarda oynanırdı. Coşkun melodisi, hem çalanların, hem de ifa edenlerin virtüöz gibi maharetli olmalarını gerektirir.

ALÇA GÜLÜ.
Melodisi 1910-1912 senelerinde Şamahı bölgesinde Kalva kentinin sakini halk musikicisi Eli Kerimov tarafından meydana getirilmiştir. Ve daha bir çok regsin de melodilerini gene Eli Kerimov yapmıştır. Temposu süratlidir ve onu kadınlar ifa ederler. Şimdi de hevesle icra edilmektedir.

ASMA- KESME.
Bu regs en eski, en ananevi toy merasimi regsidir. Şimdilerde Nahçıvan’da ifa edilir. Bu musikinin sedaları ile gelin baba evinden damat evine getirilir ve kadın ve genç kızlar onun karşısında oynarlar. Mahnı ile beraber oynanır. Regs edenler ve seyredenler mahnıyı okurlar.
Temposu yavaştır, ancak mübalağalı sıçrayışlara da yer verilir.

ASTA GARABAĞI.
Adından da anlaşılacağı üzere bu regs Garabağ’da meydana gelmiştir. Ancak Nahçıvan ve Şahbuz’da da çok sevilir ve oynanır.
Nahçıvan’da bu regse sadece ‘Garabağı’ derler. Çok eski bir regsdir. Nahçıvan’ın Hınçov kentinde bu regsi yalnızca yaşlılar ve kadınlar oynar. Hareket düzümleri sabittir, ağır oynanır.
Şahbuz’da bu regsi yalnızca kadınlar ifa ederler. Temposu aramdır.

AY BERİ BAH ( ŞEŞEBEY ).
En meşhur vokal melodilerinden biridir. Ağdam’da mahnılı- regs şeklinde meydana getirilmiştir. Ancak Baku ve Şeki’de daha çok yayılmıştır.Yalnız kadınlar tarafından ve milli bayramlarda oynanırdı. Çok eskiden Yallı formunda ifa edilirdi, ancak şimdi hiç bir yerde oynanmamaktadır., sadece mahnı şeklinde işitilmektedir.
Eski musiki sanatçısı İbad Fetullayev bu mahnı- regsin ilk adının ‘Şeşebey’ olduğunu söyler. Öyle ki;
‘ Pencereden daş gelir.
Ay beri bah, beri bah,
Humar gözden yaş gelir,
Ay beri bah, beri bah.
Şeşebeyin gızları,
Ay beri bah, beri bah.’



BENÖVŞE.
Nahçıvan musigicisi Sefer Recebovun dediğine göre bu regsin melodisini Bakü’lü tarzen Ehed Eliyev meydana getirmiştir. Ancak başka bir fikre göre de gerçek sahibi Şamahı bölgesinden Kalva kenti sakini Kerimov’dur, ki folklor tetkikçilerinin de araştırmaları bu ağırlıktadır. Regs 1910 yıllarında meydana getirilmiş, halk şenliklerinde ve profesyonel sahnelerde ifa edilmektedir.

BRİLYANT.
Bu regsin iki değişik şekli vardır. İlki 1920-22 senelerinde Bakü’de meydana getirilmiş olup temposu çok süratli ve melodisi oynaktır, erkekler oynarlar.
Ayni adlı ikinci şeklini ise sadece kadınlar oynar, ilk regsden daha sonra Nahçıvan’da meydana getirilmiştir. Melodisi ince olup, temposu ağırdır.

VAĞZALI ( GARABAĞIN AĞIRI, GELİN REGSİ ).
Azerbaycan halkının en sevdiği regslerden biridir. Melodisi son derece zarif olup yumuşak hareketlerle oynanır. Oynanmadığı, müziğinin işitilmediği bir toy düşünülemez.
Vağzalı, kendi öz adından da eski bir regsdir. 15.yy.larda Azerbaycan’a Karakoyunlu’ların bir kabilesi yerleşmiş, çokça mahnı ve regsler yaratmışlardır. Lakin bunlardan tarhde hiç bir iz kalmamıştır. Ancak tek bir melodi günümüze kadar gelip çatmışdır ki, Şeki bölgesinde Tepecennet, Çay Garakoyunlu, Şirinbulağ gibi kentlerde yaşayanlar tarafından korunup saklanmıştır. İşte bu melodi ‘Garabağın ağırı’ ve ‘Vağzalı’ nın melodilerine çevrilmiştir.
Pek itibar edikmese de Şeki sakinleri ‘Vağzalı’nın melodisinin ‘Denize girme’ mahnısının melodisi olduğunu söylerler. Ancak musiki üstadları bu benzerliğin sadece mahnının ilk iki satırı ile alakalı olduğunu , başka hiç bir yerinin benzemediğini ifade ederler.
Bu regsin adı biraz da demiryoluna hasredilmiştir. İlk defa Azerbaycan’da demiryolları 1883 yıllarında Bakü Tiflis arasında ulaşıma açılmış, önceleri sadece neft taşınırken daha sonra yolcu taşımaya da başlamıştır. Bir şehirden diğer bir şehire komşu ve misafirleri ile beraber gelinler de gidip geldiler. Vedalaşma ve bey evine gitme törenlerinde ‘Garabağın ağırı’ regs melodisi meydana çıktı. Bütün Zagafgaziya’da şimdi bu melodi ‘Vağzalı’ adı ile meşhurdur. Gelinin baba evinden çıkıp damat evine gitmesi gibi kızın hayatında ki çok önemli günün ve bu günü paylaşan akrabalarının ruh halini anlatır ‘Vağzalı’.
‘Vağzalı’ regsi cazibeli, hareketli ve son derece lirik bir dansdır. Onu incelikle, süzgün ve akıcı hareketlerle oynamak gerekir.

VELAÇOLA.
Bu regs 1920 yıllarında Lerikin yakınlarındaki Velaçola kenti yerli musikicileri tarafından meydana getirilmiştir. Bu musigi o kadar oynak ve güzeldir ki, regs ve musigisi çuk uzak bölgelerde bile severek dinlenir ve oynanır. Temposu ağırdır. Lerik ve Lankeron bölgelerinde şimdi bile ifa edilir.

GAZAĞI.
En eski Azerbaycan regslerinden biridir. Adından da belli olacağına göre bu regs Kazak bölgesinde meydana getirilmiştir. Ancak şimdi bile en geniş yayılmış regsler arasındadır. Oldukça hareketli, coşkun bir regsdir. Akıcı ritmi kendine has bir özellik gösterir.
‘Gazağı’ dövüşçü regsidir. Eskiden yürüyüşe ve harbe giderken ifa ederlermiş.
Bu regs profesyonel grupların repertuarında özel bir yer tutar. Onu maharetli erkek gruplar oynar. Çok değişik ve zengin teknikleri vardır.
Bu regs solo olarak da ifa olunur. Oynayanların her biri kendi öz kabiliyetini, regsi ne kadar oynayabildiğini gösterir.

GAYTAĞI ( OĞLANLAR REGSİ ).
Asırlar boyu Azerbaycan’da en çok konuşulan ve üzerinde işlenen bir regsdir. Regsin özü ritmine ve hareketlerinin kuruluşuna göre ‘Lezginka’ya yakındır. Ondaki hızlı tempo, parmak üstü durma, diz üstünde dönme ‘Lezginka’ya has tekniklerdir.
Bu regs hakkında en eski musigiciler bile bir şey bilmemektedir. Sadece Lenkaran’da meşhur olan Hududat ‘Gaytağı’yı kendi repertuarına dahil etmiştir ve bilinen tek malumat budur. Şeki’de eski tarzen İbad Fetullayev, Garabağ’da çok eskiden aram ritimli ‘Gaytağı’ isimli bir regs olduğunu söyler.
Görünen odur ki, bu regsin kökleri Azerbaycan’da değildir. Abbasgülü Ağa Bakihanov ‘Gülüstan i İrem’ isimli kitabında ‘Gaytağ’ın Dağıstan’ın üç eyaletinden biri olduğunu yazar. Gerçekten şimdi bile Dağıstan’da Gaytağ bölgesi var olup, yaşlılar ‘Gaytağı’ oynarlar. Eski tarihlerin yazdığına göre, hem Dağıstan, hem de Azerbaycan’daki kabileler zaman zaman birbirlerinin topraklarına göç ettiler. Dağıstan’da Derbent bölgesinde Azerbaycan’lılar, Azerbaycan’da da Guba, Zagatala, Baleken bölgelerinde lezgiler çoktur. En büyük göçler Feteli Han devrinde olmuş, Gaytağı kabilesi de bu regsin yaratıcısı olmuştur.’Gaytağı’nın ritmindeki ve hareketlerindeki Dağıstan karakteri buradan ileri gelir. Azerbaycan’lılar bu ihtiraslı ve oynak regsi kabul etmiş ve onda çok şeyi de değişmişlerdir. Ve onun özüne uygun düzümlü yeni regsler yaratmışlardır. Şöyle ki; ‘ Ağamalı, Gerati, Kendiri, Kömürü ‘ gibi ‘Gaytağı’ ahengine uygun gelen Azerbaycan regsleri böyle yaratılmıştır.
Profesyonel dansçılar ve folklor uzmanları bile ‘Gaytağı’nın orijinal halini meydana çıkaramamışlardır.
‘Gaytağı’ muhtelif adlarda , mesela ‘Oğlanlar regsi’ ve diğer adlarda da ifa edilmektedir. Ancak sadece isimleri değişmekte, birbirlerinden hiç bir şekilde farklı olmamaktadırlar.
Üzeyir Hacıbeyov ilk defa olmak üzere, Niyazi, Tofig Guluyev, Rauf Hacıbayev gibi Azerbaycan bestekarları ‘Gaytağı’ yazmışlar, devlet mahnı ve regs topluluğuna kazandırmışlardır. Böylelikle ‘Gaytağı’ yeniden canlandırılmış ve ikinci bir hayatına başlamıştır.

GOÇELİ.
Bu regs eşkiya Eli’ye hasrolunmuştur. Regs, İnkilaptan evvel Bakü’de bulunan eşkiyaların silahlı hayat tarzını gösterir. Cinayet işleyen, adam öldüren, kaygısız, işe yaramaz bir adam temsil edilir. Eşkiyaya has yüz ifadeleri ve gülüşleri yansıtır. Erkek gruplar halinde oynanır. Bir goçeli ortaya çıkar, beyaz sakalları ve bastonu ile mizansenli oyunu oynar. Müziğin ritmi ağır başlar, çok hızlanır, tekrar ağırlaşır. Lirik çok güzel, oynak bir musukisi vardır. Regs her yerde oynanmaz, belli heveskarlar oynar.