Azerbaycan bayatılarında Araz nehri

[AyMaRaLCaN]

Araz Çayı Doğu Anadolu'nun güzey bolumundan kaynaklarını,
bir çok kollara bölünen, Türkiye Kafkasya ve Iran
Kafkasya hudutları boyunca aktıktan sonra Hazar denizine
tokulen bir İrmaktır. Butun uzunluğu 1059 krrVdır.
Türkiye erazısmdakı uzunluğu ise 548 km'dır. Araz
Bingöl dağlarinin güzey doğu yamaçlarından ve Erzurum'un
güneyindeki yüksek dağlardan bir çok kollar alir, dar
vadilerden keçtıklan sonra Peşinler ovasına iner. Daha ileride
Peşin çayının alir ve bir İrmak görünüşü kazanir. 150 m uzunluğundaki
Çoban dede köprüsünü keçtıktan sonra Zivin
çayını alir; sonra boğazlara girer, yer yer küçük düzlüklerden
geçer, kuvvetli Arpa çayını aildıktan sonra tam bir İrmak
gornuşu alir ve 150 km yaktn bölümünde Türkiye ile Rusıyye
arasında hudut teşkil eder. Arazla bırlaşen Arpa çayıda
174 km bölgesinden yığılan birkaç koldan teşkil olunur. Kars
çayı, Çıldır goiu ayağı bunların başlıcalarıdır. Bu iki çay
birleşerek Arpa çayına tokulur. Buradan sonra Arpa çayı adı
ile Türkiye, Rusıyye hudutları boyunca Araz kavşağına kadar
uzanır.
Araz Arpa çayını aldıktan sonra guclu bir İrmak olarak
orta Araz ovalarında (Turkıyedakı bolumu İğdır ovası)
yayılarak akar. Bu çevrede Araz muhum bir kol karişmaz. Araz
çayı bu hudtlardan çıktıktan sonra Iran - Rusuyye hudularma
uzanır. Doğu Bayzıd ovasından keçen ve Ağrı eteyıdekı şeyhli
batakları sularını bu çay, buralarda artık sarı su adı tle keçer
ve Irana girer, burada buna zengibar çayı denir. Araz
kuçukAğrı dağından sonra Iran hududlarında. şehirleri, kendler
paramparça ederek yürekleri sızlatan bir şekilde, insanları
bir birinden ayırmağa başlar.
Bu acımasız ayrılık kaçar döneminde birinci sefer Azerbaycan'ın
Garabağ mahalında olan gulustan mıntıkasında
1813 cı yılda bağlanan gulustan antlaşması uzre, KARABAĞ,
SEKİ, ŞİRVAN, GENCE, DERBENT, GUBA, BAKIJALIŞ,
ŞAMAMI, ASTARA ve ikinci seferde, Türkmen çay antlaşma-
-97-
sına göre (Türkmen çay, Azerbaycan iyaletınde germ arud
şehrinde bir Türkmen çayı, aslında, yanındaki kendin bulunduğu
ve kendisi ile sarab arasındaki çiçekli dağı keçıdınden
indiği çayin adıdır.), 22 - 10 Şubat 1828 tarihlerinde Rusiye ile
Iran arasinda yayilan antlaşmada da, bu siyasi vesika ile
tezar Rusyası , IREVAN , NEHCIVAN, ORDUBAT, CULFA
hanlıklarını da kendi zorbalikla aldiklari torpaklara ilhak
etmiştir.
Buna göre Rusya Iran arsindaki 1828 senesında huduî
-küçük Ağri - Hezer denizi tayin olunmuştur. Belelıkle ilk olarak
Irevan ve etrafini ve sonra Nehcıvan ovasırnda şah tahti ve
etrafı, cenupda ve Nehcıvan ve onun civarları şumalda, sonra
Araz, culfani iki kısme bölür, yarisi yukarıda ve yarisida aşağı
başta kalir. Yinede Hezere taraf cereyanını sürdürerek ordubada
yakinlaşir ve ordubad ve cıvan üst tarafta ve onun
etrafındaki kendler (Afşar, marazat, siyari yukarı iri ve aşaği iri)
de aşağı tarafta kalirlar .Böylece insanlari ve yüreklen
parçalaya parçalaya yoluna devam eder. Araz huda aferin,
muan ovasıni da ikiye boldüktan sonra yukarida kur çayı ile
birleşip hazar denizine tokuler ve ureklerin yarisi bu tayda ve
yarisi o tayda kalir, Araz Nehcivandan keçende durudur. Kara
dağlarinden akıb gelenhe suyun kırmızıya, kan rengine çaian
götür çayı ona goşulur......uzun müddet sulan karışmaz. Araz
iki renkli akır, bir sahih duru, bir sahili bulanık, kırmızı, hayli
aşağıda nihayet iki su kavuşur bulanık durunu usteleyır ve
Arazın kırmızımtıl rengi yaranır.Araz akır...... Araz kayaların
dar mengenesinden çıkıb geniş vadiye yayilir. Karabağ
dağlarının , pille, pille enib Araza kavuştuğu yerde, cebrailerazisinde
birbirinden 200 - 250 metre aralıda, iki eski korpu
var, cenubla, şumali birleştiren { huda aferin köprüsü ) ve (
sinik korpu ) ...... yeryüzünde birce nefer Azerbaycanlı tap
mak olmazkı, bu korpulare sakıt bakabilsin, en dolu ruhlusu
da en soyuk kanlisida burada sekenib dayanacak, içinden ne
ise bir sizilti keçecek.
GÖresen. dünyada ikinci bir çay tapılar mı ki. Araz kadar
murekkeb ve factalı talıi olsun?Araz kader dilden dile duşsun,
Araz kader şiir ve mannı mevzusuna çevrilsin, Araz kader ittiham
edilsin, umukusu hedefine donsun nıfretle damga
-98-
lansın ve .... araz kader sevilsin Sarnakta dönen, arada
kalan her iki taraf uçun îokunmaz olan çaylar bir değil, iki
degıi, lakın yad halklar arasında tabii şedde dönmekle bir
halkın koksunu parçalayıb geçmeye aymleşdirmek olmaz,
araz.... araz Azerbaycan'ın şah damarlarından biri, min illerle
bitöv bir halkın sevinç ve bereket menbei olmuş çay indi serhatîi
ayrilikti, göz yaşidi......
Bir vaktlar sevilen, ezizlenen araz, yavaş yavaş ayriliğa
bais olan arayla hicran salan bir günahkar adı kazanıb.
Araza gemi geldi
Sanadım hamı geldi
Evin yıkılsın felek
Ayrılık demi geldi.
Ruhumuzda, şiirimizde, taliimizde, araz derdi deyilen bir
derd yaranı yaranıb, kök atib yayılib, daş olub milyonlarla
Azerbaycanlının yüreğinden asilip.
Araz Bakı kimi, Tebriz kimi, Erdebil kimi, Seki, Şirvan,
Gence kimi, uşakliğima, ilk hatirelerime, ilk arzulanma , yoldaş
olan bir sözdür. Yurdumuzun her yerinde deyilen bir söz vardir:
Araz suyudur - yunguidur - , bulanık olmasına bakmayın,
buyurun bir içim için, min derde dermandır. •
Araz boyu, duzenlıyen, Arazbasarın, bitip tukenmiyen bir
hikayeti var. Haradan başliyasan, gözel tabiatindan mı, mert
oğullarından mı? Yoksa üstünü ot, addim sesine hasrat kalan
korpulerinden mı?
Araz araz, han araz
Dağlardan akan, araz
Gardaştan ayrı saldın,
Evırm yıkan, araz
Araz, Azerbaycan'ın her dağından, her şehrından, her
kendından, ve her bir Azerbaycanlının uregınden akır.
Arazı ayırdılar
Kan ile doyurdular
Men sizden ayrılmazdım
Zulm ile ayirdilar.
-99-
Ezizim, arka bağla Arazı
arka bağla Namerdden
kardaş olmaz Merdlere
arka bağla
Akdi gan
Yar yüzünden akdi kan
Araz çepere döndü
Su yerine akdi gan.
Bayatilarda halkımızın canlı tarihi hekk olunmuşdur. Adet
ve annelerimizin ayrı ayrı yüz yıllıkların, tarihi hadıselarm
bayatılarda silinmez ızları kalmıştır.
Dünya tarihlerinde arazın aks sadası onun yeri ile
mukayısede çok, çok büyüktür, bu çayın üstünden kimler atlamayıb
seyyahlar, düşmen orduları, butun haklar ve milletler.
Dünyanın ana yollarından biri halkların ebedi köçaköç ve hereket
yolu dünya medenıyatının şarkdan, garba,doğudan,
batıya batıdan doğuya geçit yolu.
Araz senden kim keçti
Kim geç kaldı, kim keçti
Sen gel gezavet eyte
Hansı günün hoş geçti.
Arazı dost da geçib, düşmen de bu yüz ilde ise onun üstünden
atlayan yollarında talii daha geribedir.
Azerbaycan toprağının hasrat ve intizar mutivlerı, Tebriz
ve Bakı yukarı ve aşağıdaki şehirler ve kendlerle bağlı, Araz
çayı ile alakedar yaranan bayatılanmız, halk poezyasında
hususi merhele teşkil edır. Bu bayatilarda keder umumıleşerek
büyük bir diyarin, öz varliğini bütün mesuliyeti ile derk eden bir
milletin derdine çevrilmiştir.
Tebiriz ve Araz sözleri ile başlanan bayatiiarda millik
keder, hasret mutivleri ne kadar yürek dağlıyan, ağir gem
yükü ile dolu olsada, onlar da aynı zamanda geleceye büyük
ümit ve inam hissi yaşayir.
Azerbaycan halkı ayrilik yollarinda ağila sığmaz azap ve
işkenceler çekmişdirier. Azerbaycan'ın nece nece büyük sanat
ustaları da bu koç yollarinda doğulmuş, ataya varanda
- 100-
ananı itirmiş. anaya varanda atasiz kalmişiar. Analar, balalahnin
ve balalar ise ata ana hasratlarmı ayrilik ve hasratli
günlerinde içlerinden çikan dumanlı ah ve kederleri! ile böyle
terennüm etmişler.
Araza saldım testi Testimi
daşlar deşît Anama
habar olsun Ağ günüm
kara geçdı
Araz dibin derindir Suyun
buzdan serindir Ata. ana.
ezizdir Bala candan şirindir
Araz daşanda biler Kür
de coşanda biler Bala
ana kadrini Ayrı
düşende biler
Araz çıkmaz huşumdan
Derdi çoktur yaşindan Yazan
oğul gerektir Neler geçıb
başimdan
Araz aşanda meler Kür
kavuşanda meler Anlar
balasindan Ayri düşende
meler
Sırf arazin yüzünden ,
kardaşllarindan ayri duşubdur.
Araz araz can araz Sultan
araz, han araz
Kardaştan, ayrı salıb Ne
edirsen, kan araz
Araz girağındayam Çeşmi
çirağindayam Kardaş toyun
başlayîb Aşık
sorağmdayam
-101 -
kardaş bacıdan ve bacilar
Araz araz han araz
Gel eyleme, kan araz
Kardaş deryada kaldı
Ne ahirsan. yan araz
Bunlarla yanaşi, yar, yarindan uzaklaşinca ve araz bu iki
yureyın ortasına bir büyük man, yaradınca, yanan yüreklerin
alevlen semaye kalkir ve yaralı ve niskilli muîivier meydana getirilir.
Araz araz, han araz
Sultan araz, han araz
Çayın, çeşmen kurusun
Menim teki, yan araz
Aaraz degilern daşam Kür
degüem kaynasarn Yar hasreti
çekmekten Mermere dönmüş
tasam
Arazda buz ağladı Yanda,
yaypuz ağladı Oğlan, o
tayda kaldı Bu tayda kız
kaldı
Araz kalmaz akrnahdan
Şimşek doymaz çahrnaktan
Gözlerime, kan damdi Yar
yoluna bakmakdan
Araz baştan bulanmaz
Geçer daştan bulanmaz
iki hasrat kavuşsa
Suyu yaştan bulanmaz
Azerbaycan haiki, bu uzun ayrılıktan sonra, çaresizlikten
dertlerini kederlerini, ayrılığı, yürek sözlerini temamen bildirmek
için, araz nehrini suçlu taniyib ve onu mes ul tamyar ve
şikayetlenirler.
Aman aman ayrilik
Olur yaman ayrilik
Eşidende başimdan
Kalkir duman ayriük
- 102-
Ağ birçekli analar bu derd ve kederlerden sonra, başka bir
çare bulmayıb ve derde dözen olurlar. Anam ozan olubdur
Derde dözen, oiubdur Haktan bağlanan dilim Erze yazan
olubdur
Araz boy verendi
Boylasan, boy verendi
Hasretti doğma sese
Çağirsan hay verendi
Fırkada tökülen göz yaşlarını da buyle terennüm edilir.
Araz gelir daşının Suyu
kalkır başından Ezel,
dumduru idi Bulundı
gözyaşimdan
Burada, aşıklların derdleri coşur ve bir nişanlının nişanlisi
bu tay veya, o tayda galib ve yürek sizlayir ve bu defdi bele
anlatır.
Arazam küre bendem
Bulbulem güle bendem
Dindirme kan ağlarak
Bîr şirin dile bendem
Araz üste, buz üste
Kabab yanar köz üste
Koy meni öldürsünler Bir
ala göz kiz üste
Bir bayatıda anaların yüreklen ayrılık ateşi ile y ani mas ı m
çok bir acı şekilde bele dile getirir.
Araz, daşanda meler Kür
kavuşanda meler Bala.
öz anasindan Ayrı
düşende meler
Bu derdlerden sonra, çaresiz kalan derdlı halk, araza
yalvarır, bılkı özyanna ve sevgılısına gavuşsun.
Araz, araz han araz Gel
eyleme kan araz Koy
gedım, yar gozleyır Nedir,
bu tuyan, araz
- 103-
Araz araz can araz
Ne gedirsen yan araz
Sevgilim gemidedir
Gel eyleme kan araz
Bu sefer yarından heber almayınca arazı gargislayir,
Araz araz, han araz
Dağlardan akan araz
Yardan bir heber getir
Evimi yikan araz
Araz araz, han araz
Men sene, kurban araz
Zaman meni yandırdı
Sende alış. yan araz
Azerbaycan'ın mert oğlu,görkemli şairi ve kuvvetli yazarı
sabır Rustemhanlı ömür kitabında bele deyır :
Bir dostum zarafatla deyirdi, ey kaş arazın üstünden yollar
açıla her şeyi aîıb cenuba gederdim. Orada bir kolun, bir
ağacın hukukçusu olmagada razıyam.
Menim de en büyük arzum ne vaktsa, o tayda normal bir
iptidaii mekteb muellimliği işlemekdir.
Teki yollar açıla.............................. kaş yollar açıla
Bu kanlı kadalı tarih yaşamış ağ sakkal, gadım bir halkın
yüzellidokuz yıllık arzusudur.

Habib Idrisi Erzurum 1990