Azerbaycan Adet-Enene Ölüm və dəfn mərəsimi Ölüm yatağında olan kişi və ya qadın, qoca və ya cavan olmasında asılı olmayaraq can verən zamann üzü qibləyə tərəf uzadılmalıdır. Can verən adamın yanında tək qadın qalmalıdır. Onun yanında həddindən artıq bərkdən ağlamaq və ya ucadan danışmaq olmaz. Öləni otaqda tək qoymaq olmaz. İnsan vəfat edəndən sonra onun gözlərini, ağzını yumur, çənəsini bağlayır, əllərini və ayaqlarını düz uzadırlar ki, meyit eybəcər vəziyyətə düşməsin.

Bu konu 34584 kez görüntülendi 13 yorum aldı ...
Azerbaycan Adet-Enene 34584 Reviews

    Konuyu değerlendir: Azerbaycan Adet-Enene

    5 üzerinden | Toplam: 0 kişi oyladı ve 34584 kez incelendi.

  1. #1
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart Azerbaycan Adet-Enene

    Azerbaycan Adet-Enene


    Ölüm və dəfn mərəsimi

    Ölüm yatağında olan kişi və ya qadın, qoca və ya cavan olmasında asılı olmayaraq can verən zamann üzü qibləyə tərəf uzadılmalıdır.
    Can verən adamın yanında tək qadın qalmalıdır. Onun yanında həddindən artıq bərkdən ağlamaq və ya ucadan danışmaq olmaz. Öləni otaqda tək qoymaq olmaz.
    İnsan vəfat edəndən sonra onun gözlərini, ağzını yumur, çənəsini bağlayır, əllərini və ayaqlarını düz uzadırlar ki, meyit eybəcər vəziyyətə düşməsin. Sonra onun üzünü ağ parça ilə örtürlər. Əgər ölüm gecə baş veribsə, onun yanına şam yandırıb qoyurlar. Əgər hamilə qadın ölərsə, onda onun sol böyrünü yarıb uşağı çıxarır və təzədən tikirlər.
    Adətən - ənənəyə görə insan öləndən sonra meyit dərhal yuyulmalı və pak olmalıdır. Sonra həyatda od qalanır və kişilər bu odun ətrafında dövrələmə əyləşirlər. Dövrədə əyləşənlərin sayı tək olmalıdır. Dövrədə əyləşən zaman əgər küçədən yad bir adam keçərsə, yaxud dövrəyə gələrsə onda fatihə oxunur.
    Lakin qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar meyiti ölən kimi yox, evdən çıxarıb aparana yaxın yuyub pak edirlər ki, bu da adət ənənəyə ziddir. Çünki insan öləndən sonra bu dünyadan gedir “axirət” dünyasına. “Axirət” dünyası isü əbədə və ən təmiz dünyadır. Deməli, fatihə oxunanda təmiz meyitə oxunmalıdır.
    Ölən insanı paltarsız kəfənə bükürlər. Kəfən ağ kətandan və ya çitdən hazırlanır, üç hissədən ibarətdir 1: bədənin aşağı hissəsini bükmək üçün parça kəsiyi, 2: köynək, 3: Mərhumu başdan - ayağadək bürüyən parça. Kəfən mütləq taxta iynəyinən tikilməlidir. Vəfat etmiş arvad üçün əri, vəfat etmiş kişi üçün isə arvadı; yaxud da onun qohumları və ya övladları kəfən hazırlamalıdırlar.
    Meyit həmin gün aparılmalıdır, daha doğrusu adam ölən günü dəfn edilməlidir. Buna heç də həmişə əməl olunmur. Meyiti bəzən iki – üç gün saxlayır və gözləyirlər ki, bütün qohum - əqrabası yığılsın, sonra dəfn olunsun. Lakin bu düzgün deyildir.
    Meyiti evdən çıxararkən birbaşa qaldırıb aparmaq olmaz. Mafəni üç dəfə yerə qoyub götürürlər. Meyiti apararkən nə dönüb geri baxmaq olmaz, nə də ki, ətrafa. Yaxud da yarı yoldan dönüb geri qayıtmaq olmaz. Yalnız düz qabağa baxmalı və səssiz – səmirsiz gedilməlidir. Qadın xaylağı meyiti aparanda qəbirstanlığa getməməlidir. Ancaq sonradan ölənin qəbrini yad etməyə gedə bilərlər.
    Qəbirstanlığa çatanda meyiti bir – başa qəbrə endirmillər. Qəbirstanlığa çatanda meyiti bir yerə qoymaq üçün qəbrdən bir metr kənarda yer düzəldilir. Cənazə olan mafə ora qoyulur və mərhumun başı üstündə cənazə namazı qılınır. Əgər ölən kişidirsə, mərhumun başı üstündə dua oxuyan cənazəyə yaxın, yox, əgər ölən qadındırsa ondan bir qədər aralı durur. Dua oxunmamış, cənazə namazı qılınmamış meyiti basdırmaq düzgün hesab olunmur.
    Əgər altı çatmış uşaq ölmüşsı, namaz qılmaq məcburidir. Lakin altı yaşına çatmamış uşaq üçün namaz qılmamaq da olar.
    Ölən öz əcəli ilə deyil, qəsd edib özünü öldürmüşdürsə, ona da ölü namazı düşmür. Ölü namazın qılmazdan əvvəl molla sağ əlini mərhumun sağ çiyninə, sol əlini sol çiyninə qoyub meyiti bər – bərk silkələyir və onun qulağına üç dəfə bu sözləri təkrar edir. “Eşit, bil və agah ol, ya filankəs (adını çəkir)”. Sonra dua oxumağa başlayır.
    Qadın qəbri kişi qəbrindən bir qədər dərin olur.
    Adət - ənənyə görə azərbaycanlıları tabutda dəfn etməzlər, lakin bəzi hallarda bədəni parçalanmış və ya çürünməkdə olan meyiti tapılmış) adamları tabutda basdırmaq olar. Amma bütün hallarda müsəlman kəfənə tutulur, paltarsız və kənar əşyalar olmadan üzü qibləyə basdırılır.
    Meyiti qəbrə endirməmişdən qabaq, cənazə olan mafəni üç dəfə yerə qoyub götürürlər. Yalnız bundan sonra onu məzara endirirlər. Əgər ölən kişidirsə, mafəni üçüncü dəfə yerə qoyanda mərhumun başı qibləyə tərəf olmalıdır. Kişini qəbrə onun enli tərəfindən endirirlər. Qadını isə üzü qibləyə tərəf qoyur və dərhal qəbrə endirirlər. Doörudur, indi buna əməl olunmur, lakin əslində cənazə qəbrə endirilərkən onu yerləşdirmək üçün qəbrə enən adam başıaçıq və ayaqqabısız olmalıdır. Həmin adam qəbirdən mərhumun ayaq tərəfindən çıxmalıdır. O, hamıdan qabaq qəbirə bir ovuc torpaq atıb deyir. “Biz hamımız Allaha məxsusuq və onun yanına qayıdırıq”. Qəbrə torpaq atanda yalnız tək sayda atılır. Qəbirin üstünə yığılan torpaq səviyyəsindən dörd – beş barmaq hündürlükdə olmalıdır. Qəbrin üstü torpaqla örtüldükdən sonra, qəbrin üstünə su töküb yeddi dəfə ovucla torpaq atıb dua oxuyurlar.
    Bütün bunlardan sonra ölən adamın yaxın qohum - əqrabası sıra ilə cərgəyə düzülür və bütün qəbirstanlıqda olan adamlar onlara başsağlığı verirlər. Başsağlığı verərkən bu cümlələri deyirlər: “Allah öləninizə rəhmət eləsin. Geridə qalanları gözə görünməz qəzadan – bəladan saxlasın. Allah onların canını sağ eləsin”. Qayıdım evə gəlirlər. Həmin gecə quran oxuyur və fatihə verirlər. Sonra yemək yeyir, çay içir, öləni yad edir, ev yiyəsinə ürək dirək verir və dağılışırlar.


    Konu Bilgileri       Kaynak: www.azeribalasi.com

          Konu: Azerbaycan Adet-Enene

          Kategori: Azerbaycan

          Konuyu Baslatan: Azeribalasi

          Cevaplar: 13

          Görüntüleme: 34584

    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  2. #2
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    İnanclar

    Anası, qızı və özü dul olan qadının maşasını və ocaq daşını suya salsan yağış yağar.
    ***
    Atasına oxşayan qız xoşbəxt olar.
    ***
    Adamın boğazı göynəyəndə pay yeyərlər.
    ***
    Ay üçgunluk olanda budaq budanmaz, ağac kəsilməz, toxum səpilməz.
    ***
    Ayağa süpürgə dəyəndə evə dava düşər.
    ***
    Ay tutulanda tüfəng atarlar.
    ***
    Ayı barmaqla göstərməzlər.
    ***
    Ay çıxanda onu görənin işi uğurlu olar.
    ***
    Aya qarşı gərnəşənin sağlamlığı olmaz.
    ***
    Ay işığı düşən qapının üstünə çirkli su atan adamın axırı yaxşı olmaz.
    ***
    Ayaqının altı qaşınanda səfərə çıxmalı olarsan.
    ***
    Ayaqqabıların qapıda bir-birindən aralı dayanıbsa, deməli əziz adamlarından ayrı düşərsən.
    ***
    At təngiyib yol getmirsə, deməli qəzə gözləyir.
    ***
    Atı satanda yüyən və noxtasını verməzlər.
    ***
    Axşam ev süpürməzlər ki, evin rusuzu gedər.
    ***
    Axşam güzgüyə baxmazlar.
    ***
    Axır çərşənbə günü və yaxud bayram axşamı küsülü olsan, yeddi il barışmazsan.
    ***
    Adətən, heyva ağacının budaqlarından qırıb uşaqların qoluna bağlayarlar ki, göz-nəzərdən uzaq olsun.
    ***
    Axşam yerə isti su atmazlar.
    ***
    Adətən, çoxdan gözlədiyin adamın tez qayıtması üçün qapı ağzında qayçı və ya bıçaq qoyarlar.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi pis danışmaq olmaz. Bu gecə adamın hər əməli, davranışı dəyişir.
    ***
    Ayağının baş barmağı böyük olan adamın bəxti açıq olar.
    ***
    Baltanı ağzı yuxarı qoysan yağıs yağar.
    ***
    Bayquş həyətdə ağaca qonanda ev sahibi pis xəbər eşidər.
    ***
    Bəy toyunda oynasa ucuzluq olar.
    ***
    Bir iş dalınca getmək istəyəndə qabağına boş qabla çıxsalar getdiyin yerdən əliboş qayıdarsan.
    ***
    Birinin başına cındır palaz atıb, üstünə su töksən, yağış yağar.
    ***
    Birinci gecə qonaq olduğun evdə yatıb yuxuda kimi görsən, qismətin odur.
    ***
    Biri digərinin ayağını tapdalayanda ayağı tapdalanan da tapdalayanın ayağını tapdalamalıdır, yoxsa əzizi ölər.
    ***
    Bir qızı özünə bağlamaq istəsən paltarından cırıb bir parçasını qoltuğuna qoy.
    ***
    Bıçaq yerə düşəndə kişi qonaqı gələr.
    ***
    Başlar toqquşunda yerə tüpürüb deyərlər: “Başıma keçəl düşməsin”
    ***
    Başmağı və ayaqqabını üst-üstə qoysan, ya ağzı aşağı çevirilib yatsan zərər çəkərsən.
    ***
    Bayram günü çal oyna ki, ömrün şadlıqda keçsin.
    ***
    Bəhər üstə ağac kəsməzlər, ağac yiyəsinə ziyan dəyər.
    ***
    Bərk külək əsəndə ələk və xəlbirin üstünü basdırırlar.
    ***
    bətnində uşaq tərpənəndə Aya və güzgüyə baxsan uşaq göyçək olar.
    ***
    Boğanaq olanda qızlar deyər ki, boğanaq, tozanağını uzaq elə, sənə ərə gedəcəyəm.
    ***
    Boşqabı bulaşıq qoysan şərə düşərsən.
    ***
    Başmağı qayırtdırmağa cüt verərlər, tək versən ərin (arvadın) ölər.
    ***
    Bayram günü təzə paltar geyən xoşbəxt olar.
    ***
    Bayram axşamı səməni goyub şam yandıranın işi uğurlu olar.
    ***
    Bayram axşamı yandırılan şamlar ailədəki adamların sayına bərəbər olmalıdır. Hərə özünə bir şam seçir. Hansı şam gec sönsə onun sahibinin ömrü o birilərdən uzun olar.
    ***
    Bayram axşamı ilk dəfə kim evə gələrsə ondan bir söz soruşurlar, əgər cavabı səni qane edərsə deməli, təzə ilin uğurlu olacaq, əgər qane etməzsə ilin uğursuz olacaq.
    ***
    Bazar ertəsi ağır gün hesab edilir.
    ***
    Başqasından soğan aldıqda onu ələ götürməzlər, ətəyə qoyarlar.
    ***
    Boyunun dalında ət xal olan adam dövlətli olacaq.
    ***
    Burun qaşınanda xiffət olacaq.
    ***
    Boşqabı yemək yedikdən sonra təmiz sıyırsan, nişanlın göyçək olar.
    ***
    Vələsdən beşik düzəltməzlər.
    ***
    Vələsdən qəbir taxtası qoymazlar.
    ***
    Qabaq dişləri iri olan adam xoşbəxt olar.
    ***
    Qabağından qara pişik keçşə getdiyin işdən boş qayıdarsan.
    ***
    Qapını əllə daraqlamazlar, bədbəxtlik olar.
    ***
    Qapıda ayaqqabıları saysan ailədə ölü düşər.
    ***
    Qaranquş yuvasını dağıtmazlar.
    ***
    Qaranquş aşağıdan uçanda yağın yağar.
    ***
    Qaranquş yuva quran həyətdə həmişə şadlıq olar.
    ***
    Qarğa çox olanda qış sərt keçər.
    ***
    Qarğa qarıldayanda bəd xəbər eşidərsən.
    ***
    Qayçının ağzını açıq qoymazlar, yoxsa düşmənlərinin ağzını açmış olarsan.
    ***
    Qatıq və çörək deyir: “Məni isti-isti kəsmə”
    ***
    Qaşları bitişik olan qohumla evlənər.
    ***
    Qazan dibi qaşıyanın toyunda qar yağar.
    ***
    Qoz ağacının altında yatmazlar.
    ***
    Qonşuda dırnaq kəsməzlər.
    ***
    Qız saçını hörərkən saçının kiçik bir hissəsi hörükdən kənarda qalarsa, deməli evə qonaq gələcək, qıza elçilik ediləcək.
    ***
    Qızın arxadan yanına vursan, paltarını üç dəfə aşağı dart, yoxsa əri onu istəməz.
    ***
    Qəbristanlığı əl ilə göstərməzlər.
    ***
    Qəbri əl ilə göstərəndə şəhadət barmağını dişləyərlər.
    ***
    Qurban kəsilən gün evdə iş görməzlər.
    ***
    Qulağın cingildəyəndə, sözünü danışırlar.
    ***
    Qurbağanı öldürüb arxası üstə çevirsən, leysan yağış yağar.
    ***
    Dağdağan ağacını kəsmək xeyir verməz.
    ***
    Qulağı kiçik olan kişinin arvadı gözəl olar.
    ***
    Qulağı yekə olan adamın baxtı açıq olar.
    ***
    Qəbristalığa cüt gül apararlar.
    ***
    Qulaq qaşınanda yağış yağar.
    ***
    Qolları qucaqlayıb dayanmazlar.
    ***
    Qapı ağzinda görüşməzlər.
    ***
    Qoyunu saymaq nəhsdir.
    ***
    Dağdağan odunu yandıran xəstələnər.
    ***
    Dad edənin hayına yetməsən günaha batarsan.
    ***
    Deyirlər pis yuxunu suya danışarlar.
    ***
    Deyirlər Novruz axşamı ailənin bir üzvü evdə olmasa o yeddi il bayramı ailəsindən uzaqla keçirər.
    ***
    Deyirlər təzə gəlinin ayağının düşər-düşməzi olar.
    ***
    Demək istədiyin sözü səndən qabaq deyən çox yaşar.
    ***
    Düyünü ayaq altına tökməzlər.
    ***
    Deyirlər odun üstünə su tökməzlər. Od sönsə, ocaq sönör.
    ***
    Dırnağı küçəyə atmaq günah hesab edilir.
    ***
    Evə yarasa girəndə onu öldürərlər.
    ***
    Evi biri süpürəndə yarımçıq qalarsa başqası süpürməz, yoxsa birinci süpürməyə başlayanın ömrü yarımçıq qalar.
    ***
    Evi süpürəndə ayağına süpürgə dəysə, sözün ötməz.
    ***
    Evdə sınıq qab saxlamazlar.
    ***
    Eyni vaxtda bir dəsmalın uclarına əlini silənlər çox keçməz ki, dalaşarlar.
    ***
    Ehsan heyvanının kəllə-paçasını ölü sahibi yeməz.
    ***
    Evdən başqa yerə gül verməzlər.
    ***
    Əri çox istiyən arvadın paltarı tikilən zaman sap tez-tez qırılar.
    ***
    Əldə qayçı oynadanda dava düşər.
    ***
    Əli kağıza silməzlər.
    ***
    Əlindən çörək düşəndə sevinərsən.
    ***
    Əncir ağacı altında yatmazlar.
    ***
    Ənciri budamazlar.
    ***
    Əncir ağacını kəsməzlər.
    ***
    Əncir ağacının odununu yandıran xeyir tapmaz.
    ***
    Əyində paltar tikməzlər – şərə düşərsən.
    ***
    Əynində paltar tikəndə ağzına bir ip götür ki, şərə düşməyəsən.
    ***
    Əgər qızın ayağının baş barmağı o biri barmaqlarından böyük olsa, deməli ərə gedəndən sonra ərinin hər bir sözünə itaət edəcəkdir. Ikinci barmağı böyük olsa qız ərinin üstündə hökmran olacaq.
    ***
    Əgər yaxşı yuxu görmüsənsə onu danışmaq olmaz. Çünki danışdıqda yuxu yerinə yetməz.
    ***
    Əli soyuq olan adamın ürəyi isti olar.
    ***
    Zahı arvadın üstünə iynə-sancaq sancarlar ki, bəd ruhlar ona xətər yetirməsin.
    ***
    Ziyan çəkən qurban deyər.
    ***
    Ziyana düşən evdən sədəqə çıxararlar.
    ***
    Zoğal ağacının altında yatmazlar.
    ***
    Zoğal ağacını kəsməzlər.
    ***
    Zoğal ağacını yandırmazlar.
    ***
    Zifaf gecəsi qapını bağlamazlar.
    ***
    Zifaf gecəsi bəy üstünə həmzəti adam qoymazlar.
    ***
    Zülfü hörərlər.
    ***
    Zülfü üzə töküb gəzməzlər.
    ***
    İti noxtasıynan verməzlər.
    ***
    İt ulayanda ona çarıq atarlar.
    ***
    İt yaylaqda ləhləyəndə dolu düşər.
    ***
    İt kəlləsi asılmış həyət bədməzərdən qorunar.
    ***
    İt ulaması xeyir gətirməz.
    ***
    İki qız dayanıbsa onların arasından keçmə şərə düşərsən.
    ***
    İstiot dağılanda dava düşər.
    ***
    İlandan danışılanda ürəyində nə arzu tutsan ona qovuşarsan.
    ***
    İlğın ağacı ilə kimi vursan xəstələnər.
    ***
    İlin axır çərşənbəsində tezdən üzünü axar su ilə yuyan gözəlləşər.
    ***
    İlin axır çərşənbəsində qulaq falına çıxarlar.
    ***
    Yaxın adamdan bal alanda əvəzində bir şey verərlər.
    ***
    Yataqda yuxu danışmazlar, düşər-düşməzi olar.
    ***
    Yarpız olan həyətdə ilan olmaz.
    ***
    Yeni doğmuş Aya baxan adam o dəqiqə bir bəzək şeyinə baxarsa, işi uğurlu olar.
    ***
    Yerə qaşıq düşəndə arvad qonağı gələr.
    ***
    Yoldan qayıtmazlar.
    ***
    Yoldan qayıdanda, qayıtdığın yerdə dayan və üç dəfə həmin yerə tüpür.
    ***
    Yuxuda toy görsən, yas olar.
    ***
    Yuxuda ayaqqabı görəndə darlığa düşərsən.
    ***
    Yuxuda balıq gördükdə ələ pul gələr.
    ***
    Yuxuda ilan görmək yoldur.
    ***
    Yuxuda qan görəndə qan qoxumların gələr.
    ***
    Yuxuda qızıl görmək səsdir.
    ***
    Yuxuda it dostdur.
    ***
    Yuxuda ət görəndə əzizlərindən bəd xəbər eşidərsən.
    ***
    Yuxuda süfrə bərəkətdir.
    ***
    Yuxuda diş çəkdirmək zərər gətirər.
    ***
    Yuxuda dəniz, su görmək aydınlıqdır.
    ***
    Yuxuda pul görmək səsdir.
    ***
    Yuxuda uçanda, ata minəndə deyirlər, murada yetərsən.
    ***
    Yuxuda üzüm görmək göz yaşıdır.
    ***
    Yuxuda gülmək, ağlamaq, ağlamaq isə gülməkdir.
    ***
    Yuxuda gördüyün adamın səni yuxuda görməyini istəyirsənsə balışını çevir.
    ***
    Yuxuda qorxan adamın başının altına bıçaq və ya qayçı qoyarlar.
    ***
    Yola gedən adamın dalınca su atıb deyərlər ki, bu su quruyuna kimi qayıt.
    ***
    Yeni azad olmuş qadının yanına içərisində su olan qabda üç yumurta qoyurlar ki, ona Yəsər toxunmasın. Əgər yumurtalar çartlasa deməli ona nəzər toxunub, əgər çartlamasa nəzər toxunmayıb.
    ***
    Yaxın adamdan yaylıq alanda əvəzinə başqa şey verərlər. Yaylıq ayrılıqdır.
    ***
    Yuxuda bir adamı öpmək xəyanət deməkdir.
    ***
    Çörək yedikdə yemək süfrəyə tökülərsə, qaynanan deyişgən olacaq.
    ***
    Kişinin ayaqqabısı qapıda yan üstə dayananda evə qonaq gələr.
    ***
    Kitabı açıq qoyub yatmazlar, yaddaşsız olarsan.
    ***
    Körpə qorxmasın deyə başının altına bıçaq qoyular.
    ***
    Körpə uşağın əlinin üstündə öpməzlər, dayısı kasıb olar.
    ***
    Köçən gəlinin dalınca daş atarlar ki, yeri möhkəm olsun.
    ***
    Kürəklərinin arası qızışarsa hardasa əziz adamın dara düşüb, sənin köməyinə ehtiyacı var.
    ***
    Kürən adamla yoldaşlıq eləmə.
    ***
    Gəlin hamilə vaxtı dovşan əti yesə uşağın ağzı mırıq olar.
    ***
    Gecə dırnaq tutan ömründən kəsir.
    ***
    Gecə vaxtı ev süpürmək həmin evə kasıblıq, kədər və matəm gətirir.
    ***
    Gəlin köçmüş qızı görməyə gedəndə adətən ata evində qıza məxsus nə varsa hamısını apararlar. Ancaq ayaqqabından başqa. Əgər aparsalar gəlinin ər evində yeri dar olar.
    ***
    Gəlinin ayağı altında qab sındıranda ayağı düşərgəli olar.
    ***
    Gəlin gedən qız əlinə düyü alıb rəfiqələrinin adını çəksə, onların da baxtı açılar.
    ***
    Gözün səyriyirsə əziz adamın səni arzulayır.
    ***
    Gözün yol çəkirsə, uzaqdan yaxın adamın gələcək.
    ***
    Gün tutulanda mis qabları döyəcləyərlər.
    ***
    Gəlini qapıda əyləşdirib qucağına oğlan uşağı verərlər ki, ilki oğlan olsun.
    ***
    Güzgünün sınması nə isə bir bədbəxtlik olacağını göstərir.
    ***
    Güclü yağış yağanda meşədə çaqqal ulasa demək səhər gün çıxacaq.
    ***
    Günəş tutulanda tügəng atarlar.
    ***
    Gündüz güclü istidə tiyuqlar bir yerə toplaşarsa, demək yağış yağacaq.
    ***
    Güllə ilə ölmüş adamın qəbrindən daş, torpaq götürüb suya salsan yağış yağar.
    ***
    Gecə ulduzların görünməsi gündüz günəşli hava olacağını göstərir.
    ***
    Göz dəyməsin deyə evdən üzərlik asarlar.
    ***
    Göz-nəzər dəyməsin deyə duzu adamın başına üç dəfə fırladıb oda və ya suya atarlar.
    ***
    Gec danışan uşağa sərçə əti yedirərlər ki, dili tez açılsın.
    ***
    Lal axan sudan keçməzlər.
    ***
    Lala gülməzlər.
    ***
    Malı döyməzlər, ailəyə xəta gələr.
    ***
    Maşanı oynatmazlar, aclıq olar.
    ***
    Mayanı alan adam özü geri qaytarmalıdır, qaytarmasa deyirlər həmin adamın ruzusu kəsilər.
    ***
    Meşəyə tək getməzlər.
    ***
    Meşədən çinar kəsməzlər.
    ***
    Mescidə ayaqqabı ilə girməzlər.
    ***
    Mürgüləyəni səsləməzlər.
    ***
    Müştüyü peşkəş etməzlər.
    ***
    Müştərəyə yaman deməzlər, qıtlıq olar.
    ***
    Nabələd yola getməzlər.
    ***
    Nanə əkməyin – düşər-düşməzi olar.
    ***
    Nal kəsəndə saymazlar, bədbəxtlik olar.
    ***
    Namaz üstündən durmazlar.
    ***
    ***
    Naşı adamla səfərə çıxmazlar.
    ***
    Nahar üstə danışmazlar.
    ***
    Nişan üzüyünü özgəyə verməzlər.
    ***
    Nişan üzüyünü girov qoymazlar.
    ***
    Nişan gələn gün paltar yumazlar.
    ***
    Nişan gələn gün oğlan evi xonçalardan birinə qayçı qayar ki, oğlanın ağzı kəsərli olsun.
    ***
    Nənnini boş tərpətsən, uşaq ölər.
    ***
    Nişana duz aparmazlar.
    ***
    Nişanda dava salsan xeyir olmaz.
    ***
    Nişan taxılanda qızın saçına qayınana sığal çəksə, mehribançılıq olar.
    ***
    Ov ətindən qırxlı arvada verməzlər.
    ***
    Ovcunun içi qaşınanda pul gələr.
    ***
    Ovun başını kəsməsən də əti hatal olar.
    ***
    Oğurluq toxum bar verməz.
    ***
    Oğurluq pulu kəbinli arvada versən, arvad kəbindən düşər.
    ***
    Oğurluq pulu hamilə qadına versən, doğulan uşaq vələdüzna olar.
    ***
    Ocaq yananda səslənirsə, demək kimsə sözünü danışır.
    ***
    Odunu binada saxlamazlar.
    ***
    Özgə evin qayçısıyla dırnaq tutma, gözləmədiyin pis hadisə olar.
    ***
    Ölü qaldırılan yeri tez süpürməzlər ki, təzədən pis hadisə olmasın.
    ***
    Ölən adam gec can verəndə əlinə torpaq və ya daş qoyarlar.
    ***
    Ölən adam ağır can verəndə sinəsinə güzgü qoyarlar.
    ***
    Ölüdən danışılanda asqıran adamın kürəyinə əl vurarlar.
    ***
    Ölüsü düşən yeddi gün saçını qırxdırmaz.
    ***
    Ölüsü düşən yeddi gün başını yumaz.
    ***
    Payız və yaz yağımı bərəkət gətirər.
    ***
    Paltarı soyunub tərs qoyanda adamın işi düz gətirər.
    ***
    Paltarı tərs geyənin işi düz gətirməz.
    ***
    Paltarı əyindən çıxarandan sonra düymələməzlər.
    ***
    Papaqları bir yerdə, üst-üstə assan çox evlənərsən.
    ***
    Pis yuxu görəndə pəncərənin qırağına pul qoyarlar.
    ***
    Pulu qapı ağzında verməzlər.
    ***
    Pişiyi öldürən xeyir tapmaz.
    ***
    Pişik əl-üzünü yalayarsa, qonaq gələcəyinə inanılır.
    ***
    Payızda yarpaqlar tez tökülsə, deyarlər bu qış sərt keçəcək.
    ***
    Rast gəldiyin adamın yanından salamsız keçməzlər.
    ***
    Sayıqlayan adamı oyatmazlar.
    ***
    Sağ yanağın və sağ qulağın qızarıbsa demək xeyrinə danışırlar, sol yanağın və sol qulağın qızarıbsa demək qeybətini edirlər.
    ***
    Saçı kürəyə atmazlar, bəxtin bağlanar.
    ***
    Saçının tükü yumşaq adamın xasiyyəti də yumşaq olar.
    ***
    Saçından tel ayrılıb üzünə düşsə qonağın gələr.
    ***
    Sınıq qabda xörək yeyən şərə düşər.
    ***
    Stolun üstünü sildiyin silgi yerə düşərsə, qonağın gələr.
    ***
    Stolun üstünə boş nimçə, stəkan qoymaq yaxşı deyil.
    ***
    Stolun üstünü kağızla silsən kasıblıq olar.
    ***
    Stolun üsütünü əl ilə təmizləyənin qayınanası deyingən olar.
    ***
    Səhər duranda boş qaba baxmaq uğur gətirməz.
    ***
    Səhər-səhər yuxu danışmazlar, düşər-düsməzi olar.
    ***
    Səhər sol ayağı üstə duranda işin uğur gətirməz.
    ***
    Suyun dağılması aydınlıqdır.
    ***
    Su içən adamı qəfildən vurmazlar.
    ***
    Süfrə üstə gələni qayınanası çox istər.
    ***
    Süfrədə qablar sıra ilə düzüləndə qonaq gələr.
    ***
    Süfrədə çörək ovulsa, qonaq gələr.
    ***
    Süfrəyə duz dağılanda evə dava düşür.
    ***
    Süpürgə yandıranda yağış yağar.
    ***
    Stəkanda çay çöpü dik dayananda qonaq gələr.
    ***
    Səpinə başlayanda buğda qovurmazlar, qıtlıq olar.
    ***
    Səpinə başlayanda yarma bişirərlər.
    ***
    Səhər tezdən qarşına boş vedrə çıxarsa, işin düz gətirməz.
    ***
    Taxıl çuvalının üstündə oturmazlar, bərəkətsiz olar.
    ***
    Təzə doğan qadına üç gün qulaq verərlər, onu tək buraxmazlar.
    ***
    Təzə paltarın ilkini özgəyə verməzlər.
    ***
    Təzə evə köçəndə qayqanaq bişirərlər.
    ***
    Təzə çıxan ayı görən pul kisəsini itər
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  3. #3
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Azərbaycan daş plastikası

    Daş insanların məişətində ən qədim və təbii sərvətlərdən biri sayılır. İbtidai insanlar daş alətlər vasitəsilə özlərinə yemək əldə etmiş, ondan müxtəlif əşyalar düzəltmişlər. İbtidai insanların ilk yaşayış məskənləri (mağaralar və s.) daşdan tikilmiş, qadınların ilk bəzəyi, ilk qələm və lövhə də daşdan hazırlanmışdır. O insanların estetik zövqünün inkişaf etdirilməsində böyük rol oynamışdır. Əbəs deyildir ki, alimlər ən qədim rəsm nümunələrinə daş və qayalar üzərində rast gəlirlər. Elə buna görə də xalqımız uzaq keçmişlərdən tutmuş bu günədək daşı həmişə müqəddəs saymışdır. Alimlərimizin fikrincə, Azərbaycan ərazisində illahiləşdirilmiş təbii obyektlərdən ən qədimi daş olmuşdur. Dağa, qayaya, mağaralara sitayiş, daşdan müalicə vasitəsi kimi istifadə etmək Azərbaycanda geniş sürətdə yayılmışdı. Elmi araşdırmalar göstərmişdir ki, uzaq keçmişlərdə ölkəmizdə daşdan insan, heyvan fiqurları düzəltmək, onların üzərini bəzəmək məhz bu məqsədlə edilmişdir. Keçmişin yadigarı sayılan bu abidələr hazırda bizi daha çox bədii və estetik xüsusiyyətləri ilə maraqlandırır. Onlar xalqımızın müxtəlif dövrlərdə əl qabiliyyəti, dünyagörüşü və zövqü haqda geniş mə’lumat verir.
    Yurdumuzda daşdan düzədilmiş və üstü bəzədilmiş daş abidələrin tarixi uzaq keçmişlərə təsadüf edir. Oyma, yonma, çızma üsulu ilə daş üzərində həkk olunmuş təsvirlərin ən qədim nümunələrinə hələlik alimlərimiz Ordubad (Gəmi qayası), Abşeron (Mərdəkan, Şüvəlan kəndlərində) və Bakı şəhərindən 60 kilometr cənubda Xəzər dənizinin sahilindən bir qədər aralı Qobustan qayaları üzərində rast qəlmişlər.
    Təxminən eramızdan əvvəl IV minillikdən tutmuş əsrimizin əvvələrinədək müxtəlif dövrlərdə yaradılmış bu sənət əsərləri öz məzmunu, bədiiliyi ilə diqqəti cəlb edir.
    Daşı oyma, yonma, cızma üsulu ilə bəzəməkdən Azərbaycanda orta əsrlərdə də geniş istifadə edilmişdir. Əldə olan materiallar göstərir ki, orta əsrlərdə daş üzərində oyma, yonma, cızma üsulu ilə bəzək açmaq və ya fiqur həkk etməklə bərabər, xlaq ustaları daşdan müxtəlif məzmunlu heykəllər də düzəldirdilər.
    Orta əsrlərə aid edilən plastik sənət nümunələrimiz içərisində daş insan fiqurları əsas yer tutur.
    Son illərdə, əsasən Şamaxı və Ağdam şəhərləri ətrafında tapılmış bu monumental plastik sənət nümunələri alimlər arasında böyük maraq oyatmışdır. Şamaxının Dərə-Xınıslı və Dağkolanlı kəndləri yaxınlığından tapılmış heykəllər üslub e’tibarı ilə bir-birinə bənzəsə də, ayrı-ayrı vəziyyətdə və ölçüdə düzədilmiş müxtəlif tipli kişi fiqurlarını əks etdirir. Şamaxıdan tapılmış fiqurların ən böyüyünün hündürlüyü 2,23 metr, ən kiçiyinin isə 1,35 metrdir.
    1946-cı ildə Dərə Xınıslı kəndindən tapılmış daş heykəl xüsusilə maraqlıdır. Yerli əhəng daşından yonulub düzədilmiş bu heykəl uca boylu namə’lum bir şəxsi təsvir edir. Haqqında bəhs etdiyimiz fiqur bu ərzində aşkar edilmiş başqa heykəllər kimi başsızdır. Baş yerinin formasından mə’lum olur ki, fiqurun başı sonralar hansı səbəbə görə isə sındırılmışdır. Fiqurun əllərinin vəziyyəti də bu ərazidə tapılan əksər heykəllərdə olduğu kimidir. Onların əksəriyyətində sol əl ürək, sağ əl isə bel tərəfdə təsvir edilmişdir. Fiqurun bədənində geyim olduğunu bildirən xətlərin izləri görünür. Kürəyinin yuxarı hissəsində bu ərazidən tapılan o biri heykəllərdə olduğu kimi dalğavari xətlər vardır ki, bu da təsvir olunan şəxsin uzun saç saxladığını göstərir.
    İnsan fiqurunu təsvir edən heykəllər içərisində 1973-cü ildə Ağdam rayonunun Böyəhmədli kəndində yaxınlığından tapılmış abidələr xüsusilə diqqəti cəlb edir.
    Cür’ətlə demək olar ki, insan fiqurlarını təsvir edən bu heykəllər indiyə qədər Azərbaycan ərazisində tapılan ən orijinal plastik sənət örnəklərindəndir. Sxemetik, real proporsiyalardan xeyli kənar bir tərzdə jonulub düzəldilməsinə baxmayaraq bu plastik sənət nümunələri öz əzəmətli görünüşü ilə insanı heyran edir. İndi təsəvvür etmək olar ki, azı min, min beş yüz il bundan əvvəl yol ayrıcına və ya hündür təpə üzərinə qoyulmuş bu heykəllər öz dövrünün adamlarına neçə tə’sir edirmiş. Xüsusilə fiqurun gözləri, döşünün üstündə qatlanıb yuxarı açılmış əlləri çox orijinal təsvir edilmişdir. Bu heykəllərin ən böyüyünün hündürlüyü 3 metr, ən kiçiyininki isə 1 metrdir. Həmin heykəllər ilk nəzərdə üslub e’tibarilə Şamaxıdan tapılmış fiqurlardan fərqlənsələr də, onları bir-birinə bənzədən çoxlu əlamət vardır. Bunları fiqurların statik duruşunda, əllərinin vəziyyətində, etnik tipində, saçlarının uzun olmasında və s. görmək olur.
    Azərbaycan ərazisində bu tipli daş fiqurların aşkar edilməsi heç də təsadüfi deyildir. Mənbələr göstərir ki, türkdilli xalqlar islam dinini qəbul etməmişdən qabaq hər bir igidin məzarı üstə insan fiqurlu heykəllər qoyarmışlar. İlk orta əsrlərə aid çin, ərəb, Orta Asiya mənbələrində bu tipli heykəllərin müqəddəs sayıldığı və onlara sitayiş edildiyi qeyd olunur.
    VII əsrdə yaşamış alban tarixçisi Moisey Kaqankatvasi öz «Aqvan tarixi» əsərində Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfaların daşdan heykəllər yonub ona sitayiş etdiklərini, onların şərəfinə hətta at, qoç, sığır qurbanları verdiklərini xüsusi qeyd edir. Moisey Kaqankatvasinin bu tayfaların uzun saç saxlayıb, mahir ox atan olduğları haqda verdiyi mə’lumat qiymətlidir.

    Nizami Gəncəvi «İsgəndərnamə» poəmasında yazır ki, «... Bütün tayfalar bu yeganə heykəllər qarşısında ikiqat olaraq tə’zim edirlər...».
    Arxeoloqlarımızın ilk orta əsrlərə aid etdikləri bu daş fiqurlar Azərbaycanda düzədilsə də üslub xüsusiyyətinə və tipinə görə Mərkəzi Asiya, Cənubi Rusiya, Ukrayna cöllərindəki monumental heykəltəraşlıq əsərlərini xatırladır. Elm aləmində bu tipli heykəllər onun keçmiş adı ilə əlaqədar olaraq «balballar» adlandırılır. Azərbaycan dilində indi işlənən «babalı tutmaq», «babalını yumaq», «babalı boynuna» ifadəsi bəlkə də elə həmin balballarla bağlıdır.
    Azərbaycan plastik sənət nümunələrindən danışarkən XIII əsrə aid edilən, elmi tədqiqatlarda «Bayıl daşları» adlanan abidələri xüsusi qeyd etmək lazımdır. Arxeoloqlarımız tərəfindən son 30 ildə Xəzərdən çıxarılmış 700-dən çox bu bədii daş hissələri vaxtilə quruda yerləşən möhtəşəm bir me’marlıq abidəsinin bəzəkləri olmuşdur. Tapıntılar içərisində me’marın adını və binanın inşa tarixini göstərən daşlar da vardır. Me’mar yazıda özünü Əbdürrəşid oğlu Zeynəddin Şirvani adlandırır. İnşa tarixi 1235-ci il göstərilir. Burada bir sıra şəxslərin adlarına (Mahmud əz Bakü, Əfridün, «Fəriburz», «Nəqqaş») və sair yazılara da təsadüf olunur.
    Bayıl daşlarını tədqiq edən alimlərimiz son illərdə burada anfas şəklində 12-yə qədər insan başını təsvir edən qabartmalar aşkar etmişlər. Onların fikrincə, bu təsvirlər o dövrlərdə tanınmış şəxslərin portretləri olmuşdur. Portret təsvirli qabartmaların birinin üzərində Şirvanşah Fəribuzun adının, gürcü tipinə bənzər başqa bir portretdə isə gürcü sözünün oxunması yuxarıdakı fikrin nə qədər inandırıcı olduğunu göstərir.
    Əvvəlki dövrlərə nisbətən XVI – XVII əsrlərdə plastik sənət nümunələrinə biz daha çox məzarüstü daşlarda rast gəlirik azərbaycan ərazisində bir neçə qrup məzar daşlarına təsadüf edilir. Bunlardan müxtəlif formalarda yonulmuş vertikal başdaşlarını, horizontal sənduqələri, at, qoç fiqurlu heykəlləri və s. göstərmək olar.
    Qeyd etdiyimiz məzar daşları dəfi olunan şəxsin həyatda, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyindən asılı olaraq müxtəlif səpkidə, formada və məzmunda bəzədilirdi. Aydındır ki, dövlətli şəxslərin məzarı daha bəzəkli və zərif işlənirdi. Yerin iqlimindən, istifadə edilən materialından və ən’ənəsindən asılı olaraq Azərbaycanın müxtəlif yerlərində məzar daşları müxtəlif formalarda və müxtəlif bəzəklərdə olurdu.
    XVI – XVII əsr məzar daşları üzərində ornamental bəzəklərlə yanaşı süjet xarakterli, təsvirli kompozisiyalara da təsadüf olunur. Bu tipli məzar daşlarına əsas e’tibarlı ilə qərb rayonlarının dağətəyi qəbiristanlıqlarında rast gəlinir.
    Məzar daşlarındakı süjet xarakterli kompozisiyaların əksəriyyətini dəfi olunan şəxsin şücaətini təmsil edən mövzular təşkil edir. Məsələn, kişi məzar daşlarında ov səhnələri, qadın məzar daşlarında isə xalçaçılıq sənəti ilə əlaqədar səhnəçiklər əsas yer tutur.
    Süjetli oyma kompozisiyalarş içərisində Zəngəzur (1981 ildən Ermənistan Sisyan rayonunda yerləşir) rayonunun Urud kənd qəbiristanlığında yerləşən sən duqələr xüsusilə maraqlıdır. Burada biz qədim türkdilli tayfaların e’tiqadı ilə əlaqədar bir çox orijinal motivlərə gəlirik. Bunlardan şamanların dini mərasimini, qədim türkdilli xalqlarda zoomorf anlayışlarla əlaqədar meydana çıxmış onğon-quş toteminin təsvirini və s. göstərmək olar.
    Plastik sənətimizin tarixindən danışarkən Naxçıvan, Qarabağ, Gəncə, Qazax, Gəlbəcər, Laçın, Lerik, Gədəbəy va başqa yerlərdə rast gəlinən qoç və at fiqurlarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Çünki onlar həm öz sayı, həm də üslub xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyi ilə plastik sənətimizin keçdiyini tarixi inkişaf yolları haqda daha ətraflı mə’lumat verir.
    Azərbaycan daş qoç fiqurları xüsusilə geniş yayılmışdır. Ona Azərbaycanın ucqar cənub sərhədlərindən tutmuş şimal-qərbinədək bir çox yerlərdə rast gəlirik. Onlara Ermənistan və Gürcüstan ərazisində azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərdə də təsadüf edilir. Daşdan yonulmuş qoç fiqurlarının azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərdə belə geniş yayılması söz yox ki, təsadüfi deyildi.
    Dadlı ətinə, maişətdə müxtəlif ləvazimat və geyim məqsədilə istifadə edilən əvəzsiz dərisinə, gözəl xalçaların ipi olan yununa görə qoç hələ çox qədimlərdən ulu babalarımız üçün bolluq və qələbə simvolu olmuşdur.
    Bu günədək kəndlərimizdə çəpər dirəklərinə, eyvan sütunlarına bərəkət və qüvvət əlaməti kimi qoç başının bərkidilməsi, hətta bə’zi kəndlərimizdə sütunun yuxarı hissəsinə (kapitelə) qoç başı deyilməsi onun el arasında nə qədər geniş yayıldığını göstərir. Təsadüfi deyil ki, xalq öz qəhramanına da qoç Koroğlu adı verib. Lakin qoçu bir totem kimi təmsil edən təsvirlər içərisində bizim üçün ən qiymətlisi daşdan yonulmuş qoç fiqurlarıdır. Daşdan yonulmuş qoç fiqurları müxtəlif və orijinal bədii üslublara mənsubdur. Respublikamızın cənubunda, xüsusilə Lerik rayonunda rast gəlinən qoç fiqurları həcminin böyüklüyü, quru və şərti dekorativliyi ilə fərqlənir. Lerikdən 3-4 kilometr aralı, hündür təpə üzərində yerləşən bu fiqurlara diqqətlə baxdıqda asanlıqla kəsilmiş, lakin hamarlanmış hissələr nəzəri cəlb edir. Adama elə gəlir ki, usta bilə-bilə əsərini tamamlamamış, yarımçıq qoymuşdur. Gəncə, Qazax, Ağdam, Laçın rayonlarında rast gəlinən daş qoç fiqurlarının da bir çox özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Bunlar daha çox uzaq keçmişlərin arxaik sənət nümunələrini xatırladır. Uzunu 80-90 sm, hündürlüyü 50-60 sm-dən böyük olmayan bu abidələr öz monumentallığı, formalarının ümumiləşdirilmiş bir səpkidə icrası ilə diqqəti cəlb edir.
    Naxçıvan, Ordubad, Şahbuz, Gədəbəy və Ermənistan ərazisindəki azərbaycanlı kəndlərində rast gəlinən daş qoç fiqurları başqa yerlərdə tapılan bu tipli abidələrdən həm real təsviri, həm də zəngin bədii tərtibatı ilə fərqlənmir. Həmin ərazidə rast gəlinən daş qoç fiqurları ölçü e’tibarilə də çox müxtəlifdirlər. Onlardan ən böyüyünün uzunluğu 150 sm, hündürlüyü 110 sm, ən kiçiyinin uzunluğu 45 sm, hündürlüyü 30 sm-ə çatır. Qeyd etdiyimiz daş qoç fiqurlarının dekorativ bəzəklərini nəbati, həndəsi ornament motivləri, epiqrafik yazılar, bə’zi hallarda isə əsl mə’nada süjet xarakterli kompozisiyalar təşkil edir.
    Azərbaycanda daş qoç fiqurlarından sonra ən çox yayılanı at fiquru olmuşdur. Ulu babalarımız qoçla birlikdə atı da müqəddas heyvan saymışlar. Tarixi mənbələr göstərir ki, xalqımız arasında at həmişə insanın şərəfi, qəhrəmanlığı və qələbəsinin rəmzi olduğu halda, atsızlıq zəifliyin, məğlubiyyətin ifadəsi olmuşdur.
    Keçmişdə Azərbaycanda dəfn edilən hər hansı qəhrəmanın qəbri üstünə daşdan yonulmuş at fiqurunun qoyulması bununla əlaqədardır.
    Ata bəslənilən bu məhəbbət və ehtiram «Kitabi Dədə-Qorqud» dastanında xüsusilə gözəl təsvir edilmişdir.
    Hazırda Naxçıvan, Gəncə, Qazax, Tovuz, Kəlbəcər, Laçın və s. yerlərdə rast gəlinən daşdan yonulmuş at fiqurları atın keçmişdə el arasında nə qədər müqəddəs bir heyvan sayıldığını göstərir.
    At fiqurlarının Azərbaycanın müxtəlif yerlərində ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif sənətkarlar tərəfindən hazırlanmasına baxmayaraq onları bir-birinə bənzədən çoxlu ümumi əlamət vardır. Bunlar atların ölçüsündə, statik ifasında və xüsusi ilə dekorativ bəzəklərində özünü göstərir.
    Daş at fiqurlarının dekorativ bəzəklərini əsas e’tibarlı ilə at qoşumları təşkil edir. Bunlar qabarıq bir səpkidə oyulub üzəri bəzədilmiş kəm, yüyən, quşqunluq (quyruğunun altdan keçən qayış), tapqır (qarnının altından keçən qayışlar), üzəngi, yəhər və yəhəraltı çuldan ibatətdir. Bə’zi hallarda bu at qoşumlarının üzəri ardıcıl olaraq qabarıq səpkidə paxlava, üçkünc, dördkünc naxışlarla da bəzədilirdi. Bunlar ümumiyyətlə at qoşumlarındakı qayışa taxılan gümüş bürünc bəzəkləri xatırladır. Bu at qoşumları bizim üçün təkçə bir sənət əsəri kimi yox, tarixi bir fakt kimi də maraqlıdır, çünki onlar eyni ilə skiflərdə və Mərkəzi Asiyanın başqa qədim tayfalarında rast gəlinən at qoşumlarını yada salır.
    XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri daş üzərində oyma sənətimizin get-gedə zəifləməsi və aradan çıxması ilə səciyyələnir. Lakin bu dəyişiklik Azərbaycanın hər yerində eyni səviyyədə olmamışdır. Əgər şəhərlərimizdə tapılan daş oymaları daha tez yeni üslubun tə’siri altına düşmüşdüsə, ucğar yerlərdəki abidələrimizdə bu yenilik çox cüz’i miqdarda hiss olunur. Keçmiş dövrün mütərəqqi ən’ənələrinə sadiq qalmış oyma işlərinə biz bu əsrlərdə əsasən Şamaxı, Quba, Şəki, Qah, Qazah, Ağdam və Naxçıvanın daş abidələri üzərində rast gəlirik. Bu qrup abidələrimiz bir çox hallarda keçmiş dövrün ornament motivinin, kompozisiya priyomlarını təkrar etse də onların texniki icrası əvvəlki dövrlərə nisbətən xeyli aşağı səviyyədə olmuşdur.
    Ən qədim dövrlərdən əsrimizin əvvəllərinədək nəzərdən keçirdiyimiz daş abidələrimiz göstərir ki, sənətin başqa növləri kimi bədii oymada çox böyük tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Bu oymalar hər dövrün siyasi, iqtisadi vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq ayrı-ayrı forma və məzmunlarda icra edilmişdir. Lakin həmin müxtəlifliyə baxmayaraq, daş abidələrimizin ornamental bəzəyi, xüsusilə bu bəzəklərin bədii xüsusiyyəti və məzmunu həmişə xalqımızın həyatı ilə sıx əlaqədar olmuş, onun dünyagörüşünü və estetik zövqünü əks etdirmişdir.
    Nəzərdən keçirdiyimiz sənət nümunələrimiz ilk baxımda dilsiz-ağızsız, sükutlara dalmış abidələr olsa da, gördüyümüz kimi, onların hər birinə tarix öz əbədi möhrünü basmışdır.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  4. #4
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Azərbaycan milli geyimləri

    Azərbaycan milli geyimləri xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətinin çox çətin və uzun çəkən inkişaf gedişi nəticəsində yaranmışdır. Geyim xalqın tarixilə çox sıx əlaqədardır. Belə ki, xalqın maddi mədəniyyətini, xalqı xas olan xüsusiyyətləri daha çox əks etdirir və xalqın sarsılmaz etnik nişanələrinə aiddir. Xalqın etnik, tarixi, xalq yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri, onların müxtəlif halda formalaşmaları, bədii bəzək naxışları, toxuculuq xalq geyimində öz əksini tapmışdır.
    Azərbaycan XVII–ci əsrdə yaxın Şərqin ən böyük ipəkçilik ölkəsi kimi tanınırdı və Şirvan əlayəti Azərbaycanda ən iri ipəkçilik rayonu idi. Bundan başqa Azərbaycanın Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa rayonlarında da ipəkçilik istehsalı çox inkişaf etmişdir. Bu rayonlarda ipəkdən çox qəşəng, bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örpəkləri istehsal olunurdu.
    Geyimin stili onun yiyəsinin ailə vəziyyətini və yaşını əks etdirirdi. Subay qızların geyimlərı evli qadınların geyimlərindən fərqlənirdi. Cavan qızlar daha parlaq və qəşəng geyinərdilər.
    Kişi və qadın geyimlərı Azərbaycanın bütün etnik, tarixi zonalarında eyni idi. Bununla belə kişi geyimlərı geyimin yiyəsinin sinfi əks etdirirdi.
    Uşaq geyimi öz forması ilə böyük geyimi ilə eyni idi və onlardan yalnız bəzi xüsusiyyətləri və ölçüsü ilə fərqlənirdi.
    Azərbaycan qadın geyimi XIX–cü əsrdə, XX-ci əsrin əvvələrində alt və üst geyimlərdən ibarət idi. Üst geyimi isə öz növbəsində çiyinüstü və bel geyimlərindən ibarət idi. Qadın çiyinüstü geyimi üst köynəyindən, arxalıqdan, çəpkəndən ibarət idi. Üst köynəyinin düz biçimi, çiyini tikişsiz və rəngbarəng qoltuqaltından ibarət idi. Bu köynəklər əsasən qanovuz və fay ipək parçalarındantikilirdi.
    Çəpkən – çiyinüstü, astarlı və yalançı qolları malik olan qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən və bir neçə növ ipək parçalarından tikilirdi.
    Ləbbadə - çiyinüstü üst gödəkçəsidir. Bu geyim sırıqlı astarda olur, tirmədən, məxmərdən və başqa parçalardan tikilirdi.
    Güləcə - qadın çiyinüstü üst geyimidir. Bu geyim astarlı olur və tirmədən, məxmərdən tikilirdi. Baharı – sırıqlı astarda qadın çiyinüstü üst geyimidir. Əsasən məxmərdən tikilirdi.
    Kürdü – qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən tikilirdi, xəz dəri və sıx naxışlarla bəzənilirdi.
    Eşmək – qadın sırıqlı üst geyimidir, tirmədən və məxmərdən tikilirdi. Bu geyimin yaxası, ətəyi və qolları safsar xəzdərisilə, qızılı şəbəkə torla və şəridlə bəzənilirdi. Qadın bel üst geyimi – bir neçə tumandan, cütbalaqdan və çaxçurdan ibarət idi. Şəhərlərdə qadın evdən çıxanda tumanın üstündən çaxçur geyərdilər.
    Kişi milli üst geyimi – üst köynək, arxalıq, qaba və çuxadan (çiyinüstü) ibarət idi. Bir və ya ikiyanlı arxalıqlar ipək, atlaz, kişmir, mahud, satin və başqa parçalardan tikilirdi. Qaba – kişi çiyinüstü üst geyimidir və əsasən tirmədən tikilirdi.
    Çuxa – içi tüklü qoyun dərisindən tikilmiş düyməsiz, naxışlı şubadır.
    Milli geyim dəstinə müxtəlif növlü baş geyimləri və ayaqqabılar da daxil idi.
    Milli geyim dəstlərinə yerli zərgərlərin yaratdığı zərgərlik məmulatları da daxil idi. Qadın zərgərlik məmulatları onların tədbiqinə uyğun olaraq, baş, boyun, döş, bel, bilək hissələrinə bölünür.

    Baş geyimləri. Qadınların baş geyimləri rənginə, gözəlliyinə və rəngarəngliyinə görə olduqca cəlbədici və maraqlı idi. Bura ipək kəlağayilar, çalmalar, nar-nazı, təsək, ləçək, örpək, çadra və s. daxil idi.
    Baş geyimlərinin geniş yayılmış növlərindən biri ipək yaylıq-kəlağayi idi. Qeyd etmək lazımdı ki, onun örtülməsində yaş və sosial fərglər mövcüd idi: yaşlı qadınlar – ağ, bej (açıq sarı-qəhvəyi), açıq mavi rəngli kəlağayi örtürdü. Kəlağayıları müxtəlif cür bağlayırdılar.
    Digər qadın baş geyimi təsək (onu qadın papağı adlandırırdılar) idi. Təsəyi bəzəyən naxışın növündən asılı olaraq onun müxtəlif adları mövcüd idi: mirvari papaq, qızıl papaq, ayulduz. Təsəyin bir neçə funksiyası vardı: saç, düzümünü qoruyub – saxlamaq, saçları yad gözlərdən gizlətmək, əsas tə”yinatı isə ondan ibarət idi ki, üstdən bağlanmış ipək yaylıq sürüşməsin. Həm təsək, həm də yaylıqlar bəzənidilirdi. Onların üzərinə mirvari, möhürlənmiş fiqurşəkilli qızıl mişanlar düzür və ya qızılı tikməli naxışla bəzəyirdilər. Yaşlı qadınlar təsəyin kənarlarını çox zaman bafta və ya güləbətinlə bəzəyirdilər. Təsəyin üstündən böyük ipək və ya pambıq yaylığın bir ucunu sallayıb qalan uclarını arxada düyünləyirdilər.
    Qadın geyiminin elementlərindən biri də xüsusi baş sarğısı – çutqu idi ki, tündrəngli parçadan (qara və ya tünd göy sətin, atlas, çitdən və s.) tikilirdi. O, hər iki tərəfdən açıq, ensiz örtü şəklində tikilirdi. Çutqunu başın ətrafında (eyni zamanda alnı da örtərək) ensiz lent şəklində bağlayırdılar. Çutquyla saçları və ya hörükləri yığaraq onları arxadan sallayırdılar. Belə ev və çöl işləri zamanı rahat olurdu. Beləliklə, çutqu həm gigiyenik, həm də utilitar əhəmiyyət daşıyırdı. Çutqunun üstündən, bir qayda olaraq, yaylıq ya da ipək və ya pambıq örtüklər (çarşab, örpək, şal və s.) örtürdülər. Çutqu Azərbaycanda XX əsrin 40-ci illərinədək mövcüd olmuşdur.
    Cəmiyyətin zəngin zümrələri arasında naz-nazı və qaz-qazı (xalq terminologiyası) kimi təntənəli günlərdə taxılan baş geyimləri geniş yayışmışdı ki, onlarda qış vaxtı başı bağlayırdılar və ya çiynin üzərinə sallayırdılar. (Onlar isti üst qış geyimini əvəz edirdi). [Azərbaycanda keçmişdə, indi olduqu kimi, bə”zi ucqar yerlərdə palto geyinmirdilər. Üst geyimini yerli və ya fabrik istehsal olan yun şallar əvəz edirdi]. Şallar fabrik istehsalı idi.
    Çalma və dingə haqqında bir neçə söz. Digər baş geyimləri ilə müqayisədə onlar daha az yayılmışdı. Belə ki, onların bağlanması qadınların çox vaxtını alırdı. Çalmanı başa bağlanmış yaylığa və ya araqçına sarıyırdılar. Çalmanın üstündən bir yaylıq da örtürdülər. Bə”zi regionlarda çalma başda xüsusi sancaqlarla bərkidilirdi. Yalnız Şirvanda çalmanın sarınmasının bir neçə üsulu mə”lum idi. Dingənin bağlanması üçün şaldan istifadə olunurdu. Dingə çalmadan daha mürrəkkəb baş geyimi idi. O da çalma kimi başda sancaqla bərkidilirdi.
    Qadın baş geyimin ən sadə elementi ləçək (düzbucaq və ya üçbucaqşəkilli yaylıq) idi. Ləçəyi ev işləri zamanı, eləcə də başa xına qoyanda bağlayırdılar. Şəhərlərdə qadınlar evdən çıxarkən bütün bədəni örtən çadra geyirdilər. Kəndli qadınlar çadranı çox nadir hallarda, yalnız hərdən kənddən uzaq məsafəyə gedəndə örtürdülər. Adətən baş üçün yaylıqla (yaşmaq) ağız və burnun bir hissəsini örtməklə kifayətlənirdilər. Varlı qadınlar atlas, kasıblar isə sətin, bez və ya dama-dama sarpinkadan (nazik pambıq parça) müxtəlif çalarda çadralar örtürdülər. Çadrayla yanaşı, şəhərlərdə qadınlar hərdən üzlərini göz üçün krujevalı torla örtürdülər.
    Azərbaycanlılarda papaq cəsarət, ləyaqət və şərəf rəmzi hesab olunurdu. Onu itirmək böyük rüsvayçılıq hesab edilirdi. Kiminsə papağının oğurlanması onun sahibinə qarşı düşmən hücümü kimi qiymətləndirilirdi. Kişinin başından papağı vurub salmaq onu və onun bütün nəslini təhqir etmək demək idi. Papaq və onun formasına görə onun daşıyıcısının sosial vəziyyətini müəyyənləşdirmək olardı. Kişilər istənilən halda papağı başlarından çıxarmırdılar (hətta yemək yeyərkən), namazdan əvvəl dəstəmaz zaman istisna olmaqla. Ictimai yerlərdə baş geyimi olmadan görünmək rüsvayçılıq hesab olunurdu.

    Kişilərin əsas baş geyimi qoyun xəzi və ya qaragüldən hazırlanan papaqlar idi. Onların müxtəlif formaları və yerli adları mövcüd idi. XIX əsrin sonlarına aid müəlliflərdən biri papağın hazırlanması prosesini belə təsvir edir: “Əvvəlcə, dərini tikib ona papaq forması verilir, sonra onun tərs üzünü çevirirlər və papağı yumşaq etmək üçün onun çılpaq üzünə pambıq və ya kalka sərirlər. Pambıq və ya kalkanın üzərinə bir vərəq şəkər kağızı qoyurlar, nəticədə papaq ona verilmiş formanı saxlayır; əlbəttə, şəkər vərəqi papağın formasına və böyüklüyünə görə kəsilir. Sonra şəkər vərəqinin üstündən hər hansı bir parçadan astar tikilir və papaq tüklü üzünə çevrilir. Hazır papağa su sıçradaraq 4-5 dəqiqə ərzində üzərində yüngülcə çubuq gəzdirirlər; bu zaman papağı sol ələ taxılmış vəziyyətdə saxlayırlar. Sonra papaq 5-6 saatlığa papaq üçün xüsusi qəlibə taxılır. Bununla da, papağın hazırlanması bitir”. Sankt-Peterburqda kolleksiyalarında, Torainskayanın yazdığına görə, 4 növ papaq qorunub-saxlanılır: konus və kəsilmiş konus şəklində; içi yastı mahud parçadan olan dairə şəklində; bir tərəfi içəri batmış konus formasında papaq; itiuclu təpəzi və göy sətindən sütün cuğu olan xəz papar. Ən sadə və geniş yayılmış ən”ənəvi papaqlar motal və ya çoban papaqları idi. Onları uzuntüklü qoyun dərisindən hazırlayırdılar, onlar konus formasında olurdu. Motal papağı əsasən kənd əhalidinin yoxsul təbəqələri taxırdılar. “Şiş papaqları” və ya “bəy papaqlarını” konus şəklində və ya iti uclu hazırlayırdılar. Onların tikildikləri materialın adına görə ümumi adları var idi: - buxara papaq, belə ki, bu papaqlar üçün dərini Buxaradan gətirirdilər. Onları yalnız bəy zümrəsinin nümayəndələri və həmçinin varlı adamlar taxırdı. Belə papaqlar həm də şəhər aristokratiyası üçün də xarakterik idi.
    Qarabağda parça üzlü papaq “yappa papaq” (və ya “qara papaq”) kimi tanınırdı. Belə papaqlar rənginə görə də seçilirdi – qızıl papaq və gümüş papaq. Nuxa qəzasında papaq daqqa (taqqa) papaq adlanırdı və onun üzü məxmərdən tikilirdi.
    Azərbaycanda baş geyimlərinin həm də aşağıdakı növləri mövcüd idi: başlıq, araqçın, təsək, təskulax, əmmamə (çalma) və b.
    Başlıq (baş üçün olan hissə) və uzun dəyirmi kənarlardan ibarət idi, onlar adətən boynun ətrafına dolanırdı. Qışda mahud və yun başlıq taxırdılar. Şirvanda dəvə yunundan olan başlıqlara xüsusi dəyər verilirdi. Başlığın astarı rəngli ipək parçadan tikilirdi, çünki başlığın qulaqcıqları çiyinlərin arxasına atılanda astar görünürdü. Adətən başlıq yapıncını müsayiət edirdi.
    Araqçın və təskulax sərbəst baş qeyimləri deyildi, onları digər baş geyimləriylə birqə taxırdılar (papaq, çalma). Onlar azərbaycanlıların hələ orta əsrlərdə geniş yayılmış tipik ən”ənəvi baş geyimləri idi. Araqçınlar müxtəlif növ parçalardan mütləq bir rəng astarda başı əhatə edən dəyirmişəkilli formada tikilirdi. Araqçını kənddən kənarda papaqsız taxmaq ədəbsizlik hesab olunurdu, bu, yalnız uşaqlara icarə verilirdi. Gündəlik ev həyatında araqçını papaqsız da geymək olardı. Təskulaxa gəldikdə isə, onu yaşlı adamlar gecə taxırdılar.
    Rühani şəxslər arasında (molla, seyid, şeyx və b.) türban-əmmamə (çalma növü) baş güyimi qalırdı. Azərbaycanda ağ türban geniş yayılmışdı. Ali ruhani təbəqəsi yaşıl əmmamə geyirdi.
    Azərbaycan kişiləri saqqal və bığ saxlayırdı, belə ki, yaşlı nəsil uzun saqqal saxlayırdı, gənclər isə saqqalını qırxırdılar (bu xətt adlanırdı). Bə”zi kişilər ancaq bığ saxlayırdı. Bığ və saqqala, xüsusən varlı ailərdə, mütəmadi olaraq qulluq edirdilər. Şəhərlərdə kişilər bığa sürtmək üçün xüsusi kremdən (bığ yağı) istifadə edirdilər. Saqqal və bığ üçün xüsusi daraqlar (saqqal darağı) mövcüd idi.
    O ki qaldı saç düzümünə, burda demək olar ki, daha yaşlı kişilər adətən saçlarını dibindən qırxırdılar. Gənclər alından ənsəyədən başı təpə hissəsini ensiz zolaq şəklində qırxırdılar, yan tərəflərdə saxladıqları saçlar isə qulaqların üzərinə tellər şəklində sallanırdı. Bu saç düzümü “yan birçək” (hərfi: “yan tel”) adlanırdı. Kişi saç düzümlərindən biri də “dal birçək” adlanırdı bu zaman saçları alından ta əmgək (təpə) hissəyədək qırxırdılar. Bə”zi cavan kişilər başda bir dəstə (yığın) saç (kəkil) saxlayırdı. Belə növ saç düzümlərinə bütün Azərbaycanda rast gəlmək olardı – eyni zamanda bir region daxilində.

    Qadın və kişi ayaqqabısı. XIX - XX əsrin əvvəlində Azərbaycanda kişi və qadın ayaqqabılarının bir neçə növü mövcud idi. Azərbaycanlılar, xüsusən kəndilər arasında ən çox yayılmış ayaqqabı növü – çarıqlar idi ki, onlar ya iribuynuzlu qaramalın xam, kəndlilərin özlərinin e”mal etdiyi dərisindən (gönündən), ya da daha mükəmməl üsulla e”mal olunmuş dəridən – aşılanmış göndən tikilirdi. Sonuncular daha bahalı idi və onları varlı kəndlilər geyinirdi, xam dəridən hazırlananları isə (ucuz mal kimi) kasıblar. Çarıqları yun corabların və ya pambıq parçadan dolamaların (partava, dolaq)üzərindən geyirdilər. Kasıb kəndilər onları həm gündəlik, həm də bayramlarda geyirdilər. Bir neçə çarıq növünə təsadüf olunurdu: təkburun, şirazı, qızqaytaran, şatırı, quşburun, şirvani, kalmani, şirmai və s. Çarıqlar iki növ bağla bağlanırdı: - ya börmə yun (toxunma bağ), ya da əyrilmiş (eşmə) bağla. Hər birinin uzunluğu corabların tipindən asılı olaraq 130-150 sm-ə çatırdı. Əgər corab dizə qədər geyilirdisə, onda uzun bağdan istifadə olunurdu.
    Digər ayaqqabı növü yüngül çüvək/çust (mexs) idi ki, onları əsasən qara tumacdan tikirdilər, dabansız olurdu, ona görə də onları əsasən evdə geyirdilər. Hər iki cinsin nümayəndələri üçün, xüsusən şəhərlərdə ən çox yayılmış ayaqqabı növü dabanlı (pollu başmaq, məxməri başmaq), dal hissəsi olmayan, dik burunla dəri başmaqlar idi. Onları şəhərlərdə çəkməçilərə (başmaqçi) sifariş verirdilər. Bu başmaqları İrandan gətirilmiş tumac, məxmər və ya dəridən tikirdilər. Onları həm kişilər (mərdənə başmaq), həm də qadınlar (zənanə başmaq) geyirdi.
    Bakı və Abşeronda kişilər dabansız yüngül yay çustları geyirdilər, dübəndi adlanan bu ayaqqabılar yuftdan (meşindən) tikilirdi. Onlar iki iplə bağlanır və gündəlik ayaqqabı hesab olunurdu.
    XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində yerli ayaqqabı Avropadan gələn növlərlə sıxışdırılır. Sonuncu şəhərlərdə yerli burjuaziya arasında, sonra isə kənd yerlərində yayılmağa başladı. Nəticədə, XIX əsrin sonunda başmaqçıların sayı kəskin surətdə azaldı.
    Milli ayaqqabının əsas elementlərindən biri (həm kişilərdə, həm qadınlarda) naxışlı yun və pambıq corablar idi. Azərbaycanda elə bir yer yox idi ki, orda corab geyməsinlər. Onları qadınlar toxuyurdu, bunun üçün həm qoyun, həm də dəvə yunundan istifadə edirdilər. Soyuq zonada uzunboğaz və şıx corablar, mülayim iqlimi olan ovalıqda isə qısaboğaz corablar toxunurdu. Corablar həm adi, həm də təntənəli günlər üçün nəzərdə tutulunurdu. Bəzəkli corablar satışa gedirdi, onları kənd təsərrüfatı məhsullarına dəyişirdilər. Qarabağda corabları xalça ornamenti ilə (naxışıyla) toxuyurdular (onlar “gəbə corabı” adlanırdı). Gəlinin cehizinə daxil olan corabların gözəlliyinə xüsusi diqqət verirdilər. Corabların ən yaxşı nümunələri nəsildən nəslə keçirdi.
    Kişilərinkindən fərqli olaraq, qadın corabları adətən parlaq, çoxrəngli olub gözəl və mürəkkəb rəsmlər və sıx, dolğun rəng ahəngiylə zəngin idi. Əksər hallarda, kişi corabları birrəng və ya sadə naxışlı (ağ, qara və s.) olurdu. Corabları bağlamaqcün həmin yun ipdən qotazları olan bağdan istifadə olunurdu. Baxmayaraq ki, corabların regionlar üzrə müxtəlif növləri mövcud idi, onların toxunma üsulları bir-birindən seçilmirdi. Yalnız naxış fərqlənirdi.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  5. #5
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Azərbaycan milli rəqsləri

    Azərbaycanda xalq rəqs sənətinin yaranması və formalaşması prosesə öz kökləriylə qədim dövlərə gedib-çıxır. Ilk rəqslər ritual və ov rəqsləri olub. Qayaüstü rəsmlər qorunub-saxlanmışdır: “Ov səhnəsi”, “Rəqs edən insanlar qrupunun silueti”, qədim xorovodu xatırladan yallı (e.ə. V-III minilliklər, Qobustan). Uzaq keçmişdən həmçinin günümüzədək kütləvi mərasim rəqsləri – “Səməni”, “Xıdır İlyas”, “Kosa-kosa”, “Qodu-qodu” və s. gəlib çıxmışdır.
    “Səməni” mərasimi yazın gəlməsi və təbiətin anlamasına həsr olunur. Bu mərasim-oyunun ideyasını 2 qüvvənin – sərt qışın və gənc baharın mübarizəsi təşkil edir. Bu oyunda qışı “kosa” təmsil edir ki, mə”nası “saqqalsız” deməkdir. Oyunun o biri personaji – “keçi” baharın rəmzi kimi çıxış edir. Daha bir mərasim “Qodu”dur ki, o, kənd təsərrüfatında məhsula sehrli təsir ideyasını özündə əks etdirir. Bu, günəşi çağırış ayinidir.
    Erkən orta əsrlər dövründə bu mərasim rəqslərindən müxtəlif növ xalq rəqsləri formalaşır. Knyazların və Azərbaycan hakimlərinin saraylarında rəqqasələrinin yüksək məharəti ilə şöhrət tapmış rəqs ansamblları mövcüd idi. Azərbaycan xalq rəqsləri mövzü baxımından rəngarəngdir; onlar bu növlərə bölünür - əmək (“çobanı”), mərasim (ritual, təqvim, toy), məişət (“mirzəi”, “turacı”), gəhrəmanlıq hərbi (“cəngi” – “döyüş”), idman (“zorxana”), xorovod-oyun (“yallı”, “halay”) və s. Davametmə müddətinə, rituallarının zənginliyi və rəngarəngliyinə görə toy mərasimi ən əhəmiyyətlisidir. Qədimdə yaranmış və uzun müddət ərzində təkmilləşərək, toy mərasimi özündə söz, musiqi və rəqs sənıtinin elementlərini birləşdirən mərasim kimi formalaşmışdır.
    Xalq nağılları, əfsanələri, “Dədə Qorqud”, “Koroğlu” dastanlarından toy mərasimin erkən formaları haqqında maraqlı mühakimələr, mə”lumatlar əxz etmək mümkündür. Nizaminin və keçmiş dövrün digər şairlərinin əsərlərində toy mərasimləri haqqında çoxlu maraqlı mülahizələr var.
    Çox zaman toyda mahnı və rəqs bir-birindən ayrılmazdır (rəqs edərək oxuyurlar, oxuyaraq rəqs edirlər). Toy mahnılarının səciyyəvi oynaqritmik əsası buradan irəli gəlir ki, bu ritm melodiyanın inkişafını özünə tabe etmiş olur. Mahnının oynaq olmasından həm də tərtibatin formalaşma prinsipi – dəqiq və yeniləşən təkrarlanma asılıdır. Daha məşhur rəqslər : “tərəkəmə” – köçərilər, “qıtqılıda” – xorovod qadın, “innabi”- ümumi toylar, qız toylarında qadın və qızların etdiyi rəqs, “ceyran-balla”, “yallı” və s.
    Azərbaycan xalq rəqsi, bir qayda olaraq, 3 hissədən ibarətdir: birinci hissə sürətlidir, dairə üzrə rəqs; ikinci hissə lirikdir, rəqqas sanki yerində donub qalır (“süzür”), korpus qəti və vüqarlı tərzdə dik tutulur; uçüncü hissədə - yenə dairə üzrə rəqs, sür”ətli, təntənəli və böyük emosional coşğunluqla səciyyəvi olur. Qadın və kişi rəqsləri bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənir. Qadın rəqsinin inkişafı kostyumla şərtlənmişdir: uzun yubka ayaqların süzgün hərəkətini müəyyənləşdirirdi, rəqqasələrin bütün diqqəti əl və korpusun yuxarı hissəsinin (çiyinlər, baş, üzün mimikası və s.) işlənmiş texnikasına cəmlənir. Kişi rəqsinin əsas əlaməti isə ayaqların texnikasıdır. Rəqqas çevikliklə barmaqları üzərində dayanır (“qazaxı” rəqsi), sür”ətli dizləri üstündə yerə enir və s.
    Azərbaycan rəqqslərinin musiqi həcmi – 6/8 və 3/4 –dür. Rəqslər adətən xalq çalğı alətlərinin: zurnaçılar triosu (2 zurna və 1 nağara), sazanda triosu (tar, kamança, dəf) və s. müşayiəti ilə ifa olunur.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  6. #6
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Azərbaycan miniatürləri

    Azərbaycan miniatürəsi Yaxın və Orta Şərq xalqlarının incəsənəti tarixinin ən maraqlı səhifələrindən birini təşkil edir.
    Mə’lumdur ki, Şərq xalqlarının miniatür sənəti klassik Şərq poeziyası ilə sıx əlaqədə olmuş, onun təsiri nəticəsində inkişaf etmişdir. Mübaliğəsiz demək olar ki, antik mifologiya qədim yunan sənəti üçün olduğu kimi, klassik Şərq poeziyası da müsəlman Şərqinin miniatür üçün tükənməz mənbə olmuşdur.
    Dünya ədəbiyyatının dahi şairlərindən Firdovsi və Nizaminin, Sə’di Hafizin, Cami və Nəvainin, Xosrov Dəhləvi və klassik şərq poeziyasının başqa görkəmli ustalarının ölməz əsərləri rəssamların tükənməz ilham mənbəyi olmuş, onların sənətini qabaqcıl, humanist ideyalarla, ədəbiyyət qazanmış füsunkar obrazlarla zənginləşdirmildir. Firdovsinin məşhur «Şahnamə» epopeyası, Nizaminin məhəbbət lirikası, romantik və fəlsəfi-didaktik poemaları rəssamların yaradıcılığına daha qüvvətli tə’sir göstərmiş, onları dini təssəvürdən, asketizmdən uzaq, dünyəvi hissləri, ülvi məhəbbəti tərənnüm edən misilsiz sənət əsərləri yaratmağa ruhlandırmışdır.
    Klassik şərq poeziyası miniatür sənətinin nəinki məzmununu və ideya istiqamətini müəyyənləşdirmiş, eyni zamanda onun bədii forması və ifadə vasitələrinin inkişafına da tə’sir göstərmişdir. Bu poeziyanın yüksək obrazlar aləmi, zəngin və zərif dili, forma və vəzn müxtəlifliyi, şə’riyyəti, musiqi ahəngi rəssamlara poetik təsvir dilinə uyğun gələn bədii forma, şərti dekorativ üslub, obrazlı ifadə vasitələri tapmağa geniş imkan yaratmışdır.
    Məhz buna görədir ki, Yaxın və Orta Şərq miniatürləri bədii forması və üslubuna görə bir sıra oxşar cəhətlərə malikdir. Lakin illüstrə edilən poetik mətnin ümumiliyindən və miniatür sənətinin öz spesifikasından doğan bu yaxınlıqla bərabər, hər xalqın sənəti ancaq ona xac olan xüsusiyyətləri ilə seçilir ki, bu da həmin xalqın ictimai həyatı, estetik fikri və bədii təfəkkürünün inkişaf xarakteri ilə şərtlənir. Ərəb ölkələri, İran, Azərbaycan, Türkiyə və Orta Asiya miniatürlərinin oxşar və fərqli, ümumi və özümlü xüsusiyyətlərə malik olması da bununla əlaqədardır.
    Müasir sənətşünaslıq elminin əldə etdiyi nəticələr Azərbaycan miniatür sənətinin müsəlman Şərqində bu sənətin inkişafında əhəmiyyətini və tə’yinedici rolunu aşkarlayır. Mə’lum olduğu kimi, Yaxın və Orta Şərqdə miniatür sənətinin ən qədim nümunələrindən sayılan bir çox əsərlər məhz Marağada və Təbrizdə yaradılmışdır. Bu da təsədüfi deyildir. Çünki XIII əsrin sonu XIV əsrin əvvələrində elxanilərin mərkəzi Marağa və Təbriz Şərqin ən görkəmli mədəniyyət mərkəzi idi.
    XIV əsrin əvvələrində Təbrizin ətrafında salınmış iki şəhərcikdə – Qazaniyyə və Rəşidiyyədə elm ve tədris müəssisələri, böyük kitabxana, bədii e’malatxanalar və s. yerləşirdi. Həmin kitabxanalarda müxtəlif ölkələrdən gəlmiş xəttat, rəssam və kitab sənətinin başqa ustaları çalışırdı. Bu sənətkarlar Şərqin görkəmli alim və şairlərinin əsərlərini, o cümlədən Rəşidəddinin məşhur «Cami ət-təvarix» əsərinin əlyazma nüsxələrini hazırlayır, onları gözəl miniatürlərlə illüstrə edirdilər.
    O vaxtdan başlayaraq Azərbaycan rəssamlarının Firdovsi, Nizami, Sə’di, Hafiz, Cami, Nəvai, Xosrov Dəhləvi bə başqa klassiklərin əsərlərinə çəkdikləri illüstrasiyalar, həmçinin murakkalarda – xüsusi albomlarda toplanmış müstəqil miniatürləri hazırda dünyanın ən məşhur muzeyləri və kitab fondlarında nadir incilər kimi qorunub saxlanır.
    Mütəxəssislər haqlı olaraq bu əsərlərin çoxunu Şərqdə miniatür sənətinin orijinal və dəyərli, bə’zilərini isə şah əsərləri kimi yüksək qiymətləndirirlər. Füsunkar gözəlliyə, emosional tə’sir qüvvəsinə görə yüksək bədii-estetik dəyərə malik olan bu əsərlər Azərbaycan miniatür sənətinin tarixini, inkişaf mərhələlərini işıqlandırır. Təbriz məktəbinin müstəqil və özümlü bir üslub kimi formalaşması yollarını göstərir.
    Azərbaycan miniatür sənətinin hələlik mə’lum olan ən qədim nümunələri – «Vərqa və Gülşa» (XIII əsrin əvvəli), «Mə’nafi əl-heyvan» (1298), «Cami ət-təvarix» (1308, 1314) Şərqdə yeni bir məktəbin yarandığını təsdiq edir.
    Təbriz miniatür məktəbinin yaranması, formalaşması və ilk inkişafı müxtəlif səmtlərdən gələn tə’sirlərlə yerli bədii ən’ənələrin çarpazlaşması, qaynayıb qarışması prosesində baş vermişdir. Bu tə’sirlərdən biri monqollarla Təbrizə gəlmiş uyğur rəssamlarının gətirdiyi Şərqi Türküstan – çin-uyğur sənətinin, ikincisi isə Bağdad məktəbi vasitəsilə gələn ərəb-Mesopotamiya boyakarlığı ən’ənlərinin tə’siri idi.
    XIV əsrin ortalarında Təbriz məktəbində həmin ən’ənələri bir sintez halında özündə birləşdirən tamamilə yeni keyfiyyətli orijinal yaradıcılıq üslubu formalaşır. 1330 – 1340-cı illərə aid böyük Təbriz «Şahnamə» sinin illüstrasiyaları yalnız Azərbaycanda deyil, ümumiyyətlə Şərq miniatür boyakarlığının inkişafında yeni, bədii-estetik və sənətkarlıq baxımından daha yüksək bir dövrü təmsil edir. Sənətşünaslıqda Demotte «Şahnamə»si adı ilə şöhrət qazanmış bu nüsxənin Avropa və Amerikanın müxtəlif kitab fondlarında saxlanılan illüstrasiyaları miniatür sənətinin şah əsərlərindən hesab edilir. Müxtəlif dövrlərdə müxtəlif yaradıcılıq üslubuna malik rəssamların çəkdikləri bu əsərlər monumentallığı, obrazlarının ifadəliliyi, emosional tə’siri, əlvan rənglərin ahəngdarlığı və zəngin koloriti ilə seçilir. Demotte «Şahnamə»sinin illüstrasiyaları imzasıdır. Tədqiqatçıların fikrinə görə onların çoxunu XIV əsrin məşhur ustad rəssamı Şəmsəddin, bir hissəsini isə onun tələbəsi, sonralar Teymurun Səmərqəndə göndərdiyi Əbülxay çəkmişdir.
    Bədii dəyəri, janrı, ideya məzmunu və süjet xəttinə görə müxtəlif olan illüstrasiyalar içərisində «Şahnamə»nin baş qəhramanları Rüstəm, Bəhram və İsgəndərin əfsanəvi şücaətlərini, macəralarını təsvir edən kompozisiyalar əsas yer tutur. «Şahnamə» illüstrasiyalarını çəkən namə’lum rəssamlar özlərinin ən müvəffəqiyyətli əsərlərində rəsm, kompozisiya və kolorit cəhətdən daha təkmilləşmiş, ifadəli təsvir vasitələri tapmaqla bərabər, daha mürəkkəb və bədii-estetik problemlərin həllində çalışmışlar. Onlar öz qəhrəmanlarını ətraflı səciyyələndirməyə, onların daxili aləmini, sevinc və iztirablarını, hiss və ehtiraclarını əks etdirməyə sə’y göstərməklə, Şərq miniatürləri üçün bir o qədər də xarakterik olmayan problemin həllinə – obrazın psixoloji ifadəliliyinə nail olmuşlar. Məsələn, əgər «Bahram Gurun əjdahanı öldürməsi» miniatürü kompozisiyanın kamilliyi, dinamikliyi ilə seçilirsə, «Ərdəvan Ərdəşirin hüzurunda», «İskəndərin ölümu», «İrəcin ölüm xəbəri», «Firudin oğlunun cənazəsini qarşılayır» isə başqa məziyyətlərindən daha çox obrazların psixoloji ifadətiliyi, əmosional tə’sir qüvvəsi ilə diqqəti cəlb edir.
    Üslubu, ifaçılıq tərzi, kompozisiya və obrazların həllinə görə müxtəlif olmalarına baxmayaraq bu nadir «Şahnamə» nüsxəsinin miniatürləri küll halında Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malik yeni yaradıcılıq istiqaməti açdı, Təbriz məktəbini Yaxın və Orta Şərqdə miniatür sənətinin əsas mərkəzinə çevirdi.
    Təbriz məktəbinin bu dövrdəki fəaliyyətinə, nailiyyətlərinə yüksək qiymət verən alman alimi F.Şults, onu qonşu Şərq ölkələrində miniatür sənətinin inkişafında və bədii məktəblərin təşəkkülündə əsaslı rol oynayan ana «məktəb» adlandırır.
    XV əsrdə Azərbaycanda yaranmış ictimai-iqtisadi və siyasi şəraitlə əlaqədar olaraq, Təbriz öz əvvəlki istiqamətləndirici rolunu itirir. Lakin buna baxmayaraq o yenə də mədəni mərkəz və görkəmli sənət məktəbi kimi öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Bu dövrdə Azərbaycanın bir çox görkəmli rəssamları və kitab sənətinin başqa mahir ustaları teymurilərin əsas mərkəzinə çevrilmiş Herata də’vət edilir. Saray kitabxanasında məs’ul vəzifə daşıyan Cəfər Təbrizi və xüsusi sifarişlər yerinə yetirən Azərbaycan ustaları – Pir Seyid Əhməd, Xacə Əli Müssəvir, Qəvaməddin, Qiyasəddin və başqalarının XV əsrdə Herat rəssamlıq məktəbinin inkişafında səmərəli fəaliyyəti, mühüm rolu olmuşdur.
    XV əsrdə Təbriz məktəbinin tə’siri nəticəsində Azərbaycanın başqa şəhərlərində də miniatür sənəti inkişaf edir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, Şirvan məktəbinin miniatürləri hələlik çox az tapılmışdır. Lakin 1468-ci ildə Şamaxı antologiyası (London, Britaniya muzeyi) və 1539-cu ildə Sə’dinin «Bustan» (İstanbul, Topqapı muzeyi) əsərlərinə çəkilmiş illüstrasiyalar, Əbdül Baqi Bakuvinin miniatürləri (İstanbul, Topqapı muzeyi), onların Təbriz məktəbini xatırladan püxtələşmiş üslubu XV – XVI əsrlərdə Şirvanda zəngin bədii ən’ənələrə əsaslanan qüvvətli bir sənət məktəbinin mövcüd olduğunu sübut edir.
    XV əsrdə Təbriz miniatür məktəbinin inkişafını, səciyyəvi üslub xüsusiyyətlərini dolğun və qabarıq əks etdirən əlyazmalarına misal olaraq Nizaminin 1410 – 1420-ci illərə aid «Xosrov və Şirin» və XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəllərinə aid «Xəmsə» nüsxələrini göstərmək olar. Hər iki əsərin miniatürləri kompozisiya quruluşu, obrazların həlli, koloriti və ifaçılıq üsuluna görə müəyyən fərqli cəhətlərə malik olmalarına baxmayaraq, ümumi üslub xüsusiyyətlərinə görə birləşir, Azərbaycan miniatür sənətinda yeni keyfiyyətli yaradıcılıq istiqamətini təşkil edirlər. XIV əsr miniatürlərindən fərqli olaraq bu əsərlərdə boyakarlıq üsulu, sərbəst rəng yaxıları qrafik üsulla əvəz olunur. Zərif, axıcı kontur xətti, plastik və ifadəli rəsm təsvir vasitəsinin əsasını təşkil edir. Rəng bədii formanı qurub yaratmaqdan daha çox dekorativ mahiyyət daşıyır. Parlaq, lokal rənglərin kontrastlıq yaradan düzümü və ritmik təkrarlanmasına əsaslanan zəngin kolorit miniatürlərin əsrarəngiz gözəlliyini, emosional tə’sir qüvvəsini daha da artırır.
    Bütün bu keyfiyyətlər XV əsr miniatürlərini XVI əsr miniatürləri ilə sıx bağlayır və bir qədər sonra öz inkişafının zirvəsinə qalxacaq Təbriz məktəbi üslubunun kənar tə’sirlərin yetişməsi deyil, XVI əsrin əvvələrindən başlayaraq ardıcıl, fasiləsiz davam edən bir inkişaf prosesinin bəhrəli nəticəsi olduğunu isbat edir.

    Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafında XVI əsr Təbriz məktəbi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Mərkəzləşmiş Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanın paytaxtıTəbriz yenidən Yaxın və Orta Şərqdə mədəniyyətin, bədii yaradıcılığın əsas mərkəzinə çevrilir. Görkəmli şair və sənətsevər Şah İsmayılın və oğlu Təxmasibin dövründə saray kitabxanası və e’malatxana yenidən Şərqin görkəmli sənətkarlarını öz ətrafında cəmləşdirən yaradıcılıq mərkəzi olur. Burada dövrün nadir ustadı olan Soltan Məhəmmədin rəhbərliyi altında Mir Müsəvvir, Mirzə Əli, Mir Seyid Əli, Müzəffər Əli kimi iste’dadlı yerli rəssamlarla birlikdə Şərqin görkəmli sənətkarları Behzad, Şeyxzadə, Xorasani, Ağa Mirək İsfəhani və başqaları fəaliyyət göstərirdi.
    Nadir iste’dad sahibi olan ustad rəssamların rəhbərliyi altında işləyib yaradan Təbriz sənətkarları yerli bədii ən’ənələri davam etdirərək onu başqa məktəblərin görkəmli nailiyyətləri ilə daha da zənginləşdirirlər. Onlar öz sehrli fırçaları ilə şux və təntənəli dekoratif forma, əsasını rəng simfoniyası təşkil edən ifadəli, dərin emosional tə’sir qüvvəsinə malik təsvir vasitələri axtarıb tapırlar.
    XVI əsrin əvvələrindən sür’ətlə inkişaf etməyə başlayan bu üslubun ilk və hələ bəsit xüsusiyyətlərini əks etdirən miniatürlərə misal olaraq: «Quyu çövkan» Arifi 1524 – 1525-ci illər (Sankt-Peterburq, DKK), «Şahnamə» 1524-cü il (Sankt-Peterburq, Şərq Xalqları İnstitutu), «Cami ət-təvarix» 1528-1529-cü illər (Sankt-Peterburq, DKK), XV əsrin sonu XVI əsrin əvvələrinə aid «Xəmsə» (İstanbul, Topqapı muzeyi) əlyazmalarının illüstrasiyalarını göstərmək olar.
    Bu dövrə aid başqa miniatürlər də yığcam kompozisiyası, rənglərin sayca azlığı, mənzərə motivlərinin sadəliyi ilə seçilir. İnsan fiqurlarının təsviri və bədii obrazın həllində daha əsaslı dəyişikliklər baş verir. Fiqurların tənasüblüyü, ətraf mühitlə bağlılığı daha təbii və real şəkil alır. Şah və saray zadəganlarının obrazının həllində müəyyən kanon, dəyişməz sxemlər yaranmağa başlayır. Qeyd etmək lazımdır ki, «Xəmsə» və «Cami ət-təvarix» nüsxələrinin bədii-estetik baxımdan ən dəyərli miniatürlərində inkişaf etməkdə öz əksini tapmışdır.
    Sənətkarlıq vərdişlərini və əldə edilmiş yeni ifadə vasitələrini daha da təkmilləşdirmək, əsərə təravət gətirən orijinal formalar axtarmaq yolu ilə gedən Təbriz məktəbi XVI əsrin ortalarında öz inkişafının zirvəsinə çatır.
    1530 – 1550-ci illərdə Təbriz boyakarlıq məktəbi Yaxın və Orta Şərqdə miniatür sənətinin ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatır. Bu dövr miniatürləri hər şeydən əvvəl kompozisiya quruluşu və rəng həllinə, koloritinə görə misilsizdir. Əsərlərin kompozisiyası sərbəst, adətən çoxfiqurlu, bə’zən mürəkkəbdir. Poetik mətilə, süjetlə əlaqədar olmayan əlavə şəxslərin və mənzərə ünsürlərinin təsviri kompozisiyaya nəqli keyfiyyət verir. Çoxfiqurlu və mürəkkəb sxemi olmasına baxmayaraq əsərlərin kompozisiyası müvazinətliyi və heyrətamiz ahəngdarlığı ilə diqqəti cəlb edir. Kompozisiya həllində rəssam sərbəstdir. O, kalliqrafın məhdudlaşdırıcı çərçivəsini qırıb atır, ədəbi süjeti real həyat hadisələri fonunda əks etdirən əsərinin hüdudlarını genişləndirir.
    Miniatürlərin koloriti zənginləşir, əsərə füsünkar gözəllik verir. Rənglər sayca çoxalır. Şux və parlaq, isti rənglər, onların kontrast düzümü və ritmik təkrarlanması əsərə nikbin ruh, musiqi ahəngdarlığı gətirir, kompozisiyanın dekorativliyini, emosional tə’sir qüvvəsini daha da gücləndirir.
    İnsan təsvirlərində tiplər və onların etnoqrafik xüsusiyyətləri dəyişmir. Lakin insan fiqurları, xüsusən şah və əsilzadələrin surəti daha incə, zahirən gözəl və adətən ədalı, idealizə olunmuş halda təsvir olunur. Əvvəllərdə olduğu kimi, obrazların daxili aləmi, psixoloji xarakteri zahiri hərakət və əlamətlər vasitəsilə aşkarlanır.
    1530-1550-ci illərin miniatürlərində fonu təşkil edən mənzərənin təsvirinə xüsusi diqqət verilir, təbiət və me’marlıq təsvirlərindən ibarət əlvan boyalı, çox zaman lirik, bə’zən də romantik səpkidə şərh edilən mənzərə kompozisiyada geniş yer tutur, onun fəza quruluşunun əsasını təşkil edir. Əvvəllərdəki kimi mücərrəd deyil, poetik süjetlə bilavasitə bağlı olan mənzərə, əsərin ideya məzmununun açılmasında fəal rol oynayır, ona əsrarəngiz gözəllik verir.
    Təbriz məktəbinin bu dövrdəki yüksək nailiyyətlərini, bədii üslub xüsusiyyətlərini özündə əks etdirən ən dəyərli nümunələrə misal olaraq 1537-ci ildə şah Təhmasib üçün xüsusi hazırlanmış «Şahnamə», Hafizin 1530-cu illərə aid «Divan»ı (L.Kartyenin kolleksiyası), Ə.Caminin 1549-cu ildə «Silsilət əz zəhab» (Sankt-Peterburq, DKK) əlyazma nüsxələrinə çəkilmiş illüstrasiyaları və xüsusi albomlarda toplanmış müstəqil miniatürləri göstərmək olar (Sankt-Peterburq, DKK; İstanbul, Topqapı muzeyi və s.).
    Azərbaycan miniatür sənətinin nadir incisi, əsil iftixarı Nizami «Xəmsə»sinin 1539-1543-cü ildə məşhur əlyazma nüsxəsinin miniatürləridir (London, Britaniya muzeyi).
    Şah Təhmasibin sifarişi ilə xüsusi zövqlə hazırlanmış vu zərif və zəngin nüsxə bütün tədqiqatçılar tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək Şərqdə kitab sənətinin şah əsəri adlandırılır. Görkəmli Azərbaycan rəssamlarının bu nüsxəyə çəkdikləri illüstrasiyalar isə Şərq miniatür sənətinin ən kamil, misilsiz nümanələrindən hesab edilir.
    Göstərilən əsərlərin, xüsusilə «Şahnamə» və «Xamsə»nin miniatürlərində XVI əsr Təbriz məktəbinin ən mühüm nailiyyətləri, bədii üslub xüsusiyyətləri parlaq şəkildə öz əksini tapmışdır.
    1539 – 1543-cü il tarixli «Xəmsə» nüsxəsinin ən dəyərli illüstrasiyaları Soltan Məhəmmədin çəkdiyi miniatürlərdən ibarətdir. İste’dadlı rəssamın yaradıcılığında Hafizin «Divan»ına çəkdiyi «Meyxanada» və «Sam Mirzənin saray məclisi» (Paris, L.Kartye kolleksiyası), «Xosrovun Şirin çimərkən onu seyr etməsi» və «Bahram Gur şir ovunda» («Xəmsə», 1539-1543), xüsusən iki hissədən ibarət «Şah ovu» adlı məşhur əsərində XVI əsr Təbriz məktəbinin bütün nailiyyətləri, onun bədii üslub xüsusiyyətləri öz parlaq əksini tapmışdır.
    Zəriflik, rəsmin incə və axıcılığı, kompozisiyanın şux dekorativliyi, parlaq, tox və kontrast rənglərin ritmik təkrarına əsaslanan zəngin kolorit Soltan Məhəmmədin bədii üslubunun səciyyəvi xüsusiyyətlərini tə’yin edir.
    Soltan Məhəmmədin və onun məktəbinə mənsub olan rəssamların yaradıcılığında portret təsvirləri geniş yer tutur. Tipajı, obrazların həlli, fərdi və psixoloji xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən o qədər də fərqlənməyən, yalnız müxtəlif hal və hərəkətdə, rəng uyğunluğunda verilmiş bu portretlər sarayın, hakim təbəqələrin gözəllik idealını əks etdirən şərti sxemlər, kanonlar əsasında yaradılmışdır. İdealizə edilmiş rəsmi portret janrına aid əsərlərdən birinin üzərindəki bir beyt sarayın portretçi rəssamın qarşısında qoyduğu estetik tələbi aydınlaşdırır:
    Yusifi bu qəder gözəl xəlq etmiş fələk
    Fırçanı yaratdı ki, sənin gözəl çöhrəni çəksin.
    Klassik poeziyadan gələn tə’sir nəticəsində surətlərin idəalizə edilməsi, fərdi və psixoloji səciyyələrdən məhrum olması Soltan Məhəmməd Sankt-Peterburq, İstanbul və Parisdə saxlanan «Gənc oğlan» portretlərində, Mir Müsəvvir, Mir Seyid Əli, Düst Məhəmməd və başqa rəssamların əsərlərində özünü açıq göstərir.
    Soltan Məhəmmədin, onun yaxın tələbələri və müasirlərinin 1530 – 1540-cı illərdə çəkdikləri miniatürlərdə poetik bədii obraz, obrazlı ifadə vasitələri e’cazkar vüs’ət kəsb edir, inkişaf zivəsinə çatır. Bu əsərlərdə qələm və fırça ilə işlənmiş rəsmlərin zərifliyi, kompozisiyanın ahəngdarlığı və tarazlığı, koloritin şux və dekorativliyi tamaşaçını valeh edir. Azərbaycan miniatür sənətinin cazibədar bədii formasını, emosional tə’sir gücünü, bədii-estetik dəyərini və özümlüyünü tə’yin edən əsas amil onun zəngin koloritidir. Təbriz məktəbinin klassik dövrü miniatürlərində rənglərin kontrast düzümündən və ritmik təkrarlanmasından alınan kolorit gah epik-major, gah lirik-minor keyfiyyət daşıyır, lakin həmişə şux və gümrahdır, həyata məhəbbət hissləri doğurur. Soltan Məhəmmədin yaradıcılığında ən parlaq əksini tapmış bu bədii xüsusiyyətlər miniatür sənətində elə geniş yayılmış və möhkəmlənmişdir ki, uzun müddət hətta dövrün görkəmli rəssamları belə bu tə’sirdən azad ola bilməmişlər. Əgər sıra rəssamlar öz ustadının formal cəhətlərini mexaniki təkrarlamaqla, təqlidçiliklə kifayətlənirdilərsə, xüsusi iste’dad sahibləri isə hətta təsviri nəzirə yaradarkən belə, ən’ənəvi forma və bədii obrazları təkmilləşdirməyə, təzələməyə çalışırdılar.
    Ədəbiyyatda olduğu kimi, təsviri sənətdə də nəzirəçiliyin qanunauyğun olmasına baxmayaraq, Azərbaycan miniatür sənətinin yüksək inkişaf mərhələsini bu yolla yaranmış əsərlər deyil, Soltan Məhəmməd məktəbinə mənsub görkəmli rəssamların orijinal əsərləri səciyyələndirir.

    Soltan Məhəmmədin ən yaxın tələbəsi və davamçısı oğlu Mirzə Əli olmuşdur. Onun 1539 – 1543-cü il tarixli «Xəmsə» nüsxəsindəki «Şapur Xosrovun portretini Şirinə göstərir», «Xosrov Barbedirn musiqisini dinləyir» və Ə.Caminin 1570 – 1571-ci ildə «Ləvaex» nüsxəsinə (Sankt-Peterburq, DKK) çəkdiyi «Sarayda musiqi məclisi» adlı əsərlərində ədəbi süjet rəssamın öz dövrünə aid ə’yan-əşraf məclisləri kimi şərh edir. Bu əsərlər Mirzə Əlinin çoxfiqurlu kompozisiya və zərif rəsm, mahir ornament və kolorit ustası olduğunu sübut edir.
    Miniatür boyakarlığında görkəmli janr ustası olan Mir Seyid Əlinin yaradıcılığı (Təbriz dövrü) həmin «Xəmsə» nüsxəsindəki «Məcnun Leylinin çadırı önündə» və əvvələr L.Kartyenin kolleksiyasında saxlanan «Elçilik» və «Musiqi məclisi» adlı orijinal əsərləri ilə təmsil olunur.
    Soltan Məhəmmədin müasirlərindən Müzəffər Əlinin bizə mə’lum olan əsərləri çox azdır. Sadiq bəy Əfşar və İsgəndər Münşinin mə’lumatına görə o misilsiz portret ustası olmuş və zahirən gözəl, dərin psixoloji ifadəli obrazlar yaratmışdır. Lakin təəssüf ki, bu iste’dadlı sənətkarın portretləri və süjetli əsərləri haqqında mə’lumat olduqca səthi və məhduddur. Buna baxmayaraq rəssamın «Bəhram Gur və Fitnə ovda» adlı əsəri onun mahir rəsm və boyakarlıq ustası, kompozisiya və kolorit sahəsində çox səriştəli rəssam olduğunu isbat edir.
    Aydındır ki, 1530 – 1540-cı illərdə miniatür sənətinin inkişafı, adını çəkdiyimiz rəssamlar və göstərilən əsərlərlə məhdudlaşmır. Bu dövrdə şah Təhmasibin saray e’malatxanasında adları hələlik bəlli olmayan bir sıra başqa rəssamlar da fəaliyyət göstərmişdir. Onların yaratdığı qiymətli sənət əsərləri xüsusi ədəbiyyatda «Soltan Məhəmməd məktəbi», yaxud da «Soltan Məhəmməd üslubu» kimi qeyd edilir. Bir çox məşhur, hətta nadir əlyazmalarını bəzəyən imzasız miniatürlərin namə’lum müəllifləri Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.
    Azərbaycan miniatür sənətinin yüksək inkişaf dövrünü düzgün və hərtərəfli səciyyələndirmək üçün onun Yaxın və Orta Şərq ölkələrində miniatür sənətinin inkişafında mühüm rolunu və əhəmiyyətli mövqeyini qeyd etmək lazımdır. Təbriz miniatür məktəbi İranda və Azərbaycanda təsviri və dəkorativ sənət növlərinin inkişafına, onların bədii-üslubi və ifadə vasitələrinin təkmilləşməsinə qüvvətli tə’sir göstərmişdir. Təbriz miniatür sənətinin bu tə’siri divar boyakarlığı, süjetli xalçalar, bədii metal, parça və keramika sənətində təsviri motivlərin bədii formasında, obrazlı ifadə vasitələrində daha qabarıq gözə çarpır.
    Təbriz məktəbinin ən’ənələri, görkəmli sənətkarların əldə etdikləri nailiyyətlər Yaxın və Orta Şərqdə miniatür sənətinin inkişafında daha mühüm rol oynamışdır.
    Müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif səbəblər nəticəsində Türkiyədə olmuş Azərbaycan rəssamları XVI əsrdə türk miniatür sənətinin inkişafına əhəmiyyətli tə’sir göstərmişdir. Bu baxımdan İstanbulda Soltan sarayının xüsusi ə’malatxanasına rəhbərlik etmiş görkəmli Təbriz sənətkarları Şah Qulu (XVI əsrin əvvəlləri) və Vəli Canın (əsrin son rübü) xüsusilə böyük xidmətləri olmuşdur.
    Hindistanda moğol miniatür məktəbinin təşəkkülü və inkişafında iste’dadlı Təbriz rəssamı Mir Seyid Əlinin xeyirxah tə’sirini xüsusilə qeyd etmək olar. O, uzun müddət (1549 - 1570) Hindistanda imperator Hümayun Mirzə və Əkbər padşahın saray kitabxanasında işləmiş, 40-dan artıq yerli və gəlmə rəssamların yaradıcılıq fəaliyyətinə rəhbərlik etmişdir. Mir Seyid Əli və onun rəhbərliyi altında işləyən saray rəssamları tərəfindən məşhur «Əmir Həmzə» dastanına çəkilmiş illüstrasiyalar haqlı olaraq moğol məktəbinin şah əsərləri sayılır.
    Azərbaycan rəssamlarının İran miniatür məktəbləri ilə yaradıcılıq əlaqəsi daha möhkəm, geniş ve hərtərəfli olmuşdur. Hələ XVI əsrin birinci yarısında Təbriz miniatür sənətinin təntənəli obrazlar aləmi, şux və dekorativ ifadə vasitələri Şiraz məktəbinin formalaşması və inkişafına tə’sir göstərmişdir.
    XVI əsrin son rübündə formalaşmağa başlamış Qazvin üslubunun yaranması və inkişafında Təbriz məktəbinin həlledici rolu olmuşdur.
    Səfəvi dövlətinin mərkəzi Təbrizdən Qəzvinə köçürülərkən Azərbaycan rəssamlarının çoxu yeni mərkəzə gedərək saray e’malatxanasında işlənmişdir, bə’ziləri ömrünün sonuna qədər, qalanları isə şah Təhmasibin saray kitabxanasını bağlayıb şair və rəssamları saraydan uzaqlaşdırdığı vaxta kimi (İsgəndər Münşi). XVI əsrin ikinci yarısında Qəzvində işləyən Təbriz rəssamları təbiidir ki, 1530 – 1540-cı illərdə püxtələşmiş Təbriz məktəbi üslubunu burada da davam və inkişaf etdirdilər. Məhz buna görədir ki, 1550 – 1560-cı illərdə Qəzvində çəkilmiş, yaxud da Qəzvin məktəbinə aid edilən miniatürlər bədii üslub xüsusiyyətlərinə görə Soltan Məhəmmədin üslubundan əsla fərqlənmir.
    Azərbaycan, o cümlədən Qəzvin və Məşhəd miniatür sənətində yeni üslubun yaranıb təkmilləşməsi XVI əsrin 70-ci illərinə təsadüf edir. Qəzvin miniatür sənətinin yeni bir məktəb, üslub kimi formalaşması Azərbaycan rəssamlarının gənc nəslinə mənsub olan Məhəmmədi, Sadiq bəy Əfşar, Zeynalabdin, Səyavuş bəy, Mir Yəhya, Əli Rza Təbrizi və b. iste’dadlı sənətkarların yaradıcılığı ilə bağlı olmuşdur.
    Məhəmmədi və Sadiq bəy Əfşarın rəsmi saray sənətindən uzaq olan yaradıcılığı, demokratik və realistik keyfiyyətlərə malik əsərləri Qəzvin miniatür məktəbinin inkişaf istiqamətini müəyyənləşdirmişdir.
    Bu məktəbin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri – miniatürlərin ədəbi mətni illüstrə etməkdən uzaqlaşması, rəssamların sərbəst mövzulu müstəqil dəzgah boyakarlığı əsərlərinə daha çox meyl göstərmələridir. Bu amilin miniatür sənətinin sonrakı inkişafında ikitərəfli rolu olmuşdur.
    Bir tərəfdən bu dövrdə rəssamların müasir həyatla, xalqın həyatı ilə əlaqəsi möhkəmlənir və sənət əsərlərinin mövzu dairəsi genişlənir. Klassik ədəbiyyatdan götürülmüş poetik süjetlər sadə adamların həyat və məişətini, zəhmətini, əyləncələrini təsvir edən janr əsərləri kimi şərh olunur. Təsviri sənətdə demokratik ideyalar artıb inkişaf edir, realistik meyllər genişlənir, miniatürlər yeni ideya-estetik keyfiyyətlər kəsb edir.
    Digər tərəfdən isə kitab illüstrasiyası mahiyyətini itirdikdən sonra, miniatür sənəti tədricən əvvəlki özümlüyünü, emosional tə’sir qüvvəsini, əsrarəngiz gözəlliyə malik bədii formasını itirməyə başlayır. Klassik poeziyadan gələn şe’riyyət, yüksək obrazlar aləmi, gözəl təsvir dili getdikcə adiləşir, bəsitləşir. Miniatürlərdə, xüsusən dəhgah keyfiyyətli müstəqil əsərlərdə rəssamı qrafik üsul, tuşla çəkilmiş incə rəsm, yə’ni «siyah qələm» texnikası daha çox cəlb edir, nəinki boyakarlıq üsulu, dekorativ rəng ləkələrinin sehrli harmoniyası. Rənglərin sayı get-gedə azalır, parlaq, yanar rənglər zərif, sakit, bir qədər də sönük rənglərlə əvəz edilir, kolorit zəifləşir və soyuqlaşır.
    Qəzvin məktəbinin yeni üslub xüsusiyyətləri görkəmli Azərbaycan rəssamları Sadiq bəy Əfşarın və Məhəmmədinin yaradıcılığında öz parlaq əksini tapmışdır. Bu baxımdan Məhəmmədinin «Bağçada kef-musiqi məclisi» (Boston, Gözəl sənətlər muzeyi), «Aşiqlər» (yenə orda), «Kənd həyatı» (Paris, Luvr muzeyi) kimi məşhur miniatürləri və üslubuna görə rəssamın dəst-xəttinə çox bənzəyən Ə.Caminin «Töhvət əl-əbrar» əsərinin əlyazmasına çəkilmiş illüstrasiyalar (Sankt-Peterburq, DKK) xüsusi əhəmiyyətlə malikdir.
    Məhəmmədi Yaxın və Orta Şərq xalqlarının miniatür sənətində cığır açmış ustad rəssam olmuşdur. Məhz buna görədir ki, xüsusi ədəbiyyatda müəllifləri bəlli olmayan bu istiqamətli əsərləri «Məhəmmədinin məktəbi» və ya «Məhəmmədinin» üslubu aid edirlər.
    XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəlində Azərbaycan miniatür sənətinin inkişafında görkəmli rəssam və xəttat, şair və musiqiçi, ədəbiyyat və incəsənət tarixçisi Sadiq bəy Əfşarı mühüm rolu olmuşdur. Onun konkret tarixi şəxslərin, real insanların surətini əks etdirən portretləri yalnız fərdi cəhətləri ilə deyil, həm də psixoloji cəhətləri, ifadəliliyi ilə seçilir. İmamqulu xanın, Teymur xan Türkmənin, namə’lum atlı və dərvişin obrazları canlı və reallığı ilə diqqəti cəlb edir.
    Sadiq bəy Əfşar təsviri sənətdə yeni estetik fikrin, realistik meylin ifadəçisi olmuşdur. Onun bədii yaradıcılığı və «Qanun əs-sovər» adlı rəssamlıq haqqında nəzəri risaləsi Azərbaycanda miniatür boyakarlığının sonrakı inkişafına, Qazvin və qismən İsfahan məktəblərinin yaranması və formalaşmasına əhəmiyyətli tə’sir göstərmişdir.
    Qəzvin və İsfahan məktəblərində miniatür sənətinin inkişafına fəal iştirak etmiş Təbriz rəssamlarının fərdi yaradıcılıq xüsusiyyətlərini, ifaçılıq üsulu və dəsti-xəttini, eyni zamanda onları birləşdirən üslub ümumiliyini özündə əks etdirən əsərlərə misal olaraq 1573-cü il tarixli «Gərşəspnamə» (London, Britaniya muzeyi) və 1576 – 1577-ci ildə «Şahnamə» (Dublin, Çester Bitti kitabxanası) əlyazmalarına çəkilmiş illüstrasiyaları, Əli Rza va Kamal Təbrizinin miniatürlərini göstərmək olar.
    Qeyd olunan əsərlər Azərbaycan miniatür sənətinin son inkişaf dövrünü işıqlandırır, onun tə’sir dairəsinin genişliyini, XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvələrində miniatür sənətinin ümumi inkişafında böyük rolunu, möhkəm mövqeyini aşkarlayır.
    XVII əsrin ictimai-siyasi hadisələri Azərbaycan xalqının mədəni inkişafına ağır zərbə vurdu, onu ləngitdi, buxovladı. Bu vaxtdan e’tibarən yerli sənət məktəblərinin fəaliyyətində durğunluq yaranır, qüdrətli Təbriz məktəbinin qiymətli bədii ən’ənələrinin uzun sürən unudulma prosesi başlanır. XVIII əsrdə tamamilə tənəzzül edən boyakarlıq sənəti XIX əsrin ikinci yarısından e’tibarən yenidən dirçəlməyə başlayır.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  7. #7
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Azərbaycan xalçaları

    Xalçaçılıq Azərbaycan xalq-tətbiqi incəsənətinin ən qədim və geniş yayılmış növlərindən biri sayılır. İncəsənətinin Azerbaycan xalqı tərəfindən sevilən bu növü əsrlərlə nəsldən nəslə qayğı ilə verilmişdir. Onun naxışlarının dili, kaloriti hər kəsə yaxın və aydın olmuşdur. Namə’lum sənətkarlar bədii kamilliyi ilə indi də sevilən, təəcübləndirən nadir xalçalar yaratmışlar.
    Azərbaycan qadın ustalarının əlləri ilə yaradılan gözəl xalçalar və xalça mə’mulatları Sankt-Peterburqda Ermitaj, Londonda Viktoriya və Albert, Vaşinqtonda Tekstil, Parisdə Luvr, İstanbulda Topqapı kimi dünyanın böyük muzeylərini, habelə Bakıda Azərbaycan xalçaları muzeyini və Azərbaycan tarixi muzeylərini bəzəyir.
    Tarixi mənbələrdə Azərbaycanda xalçaçılığın yüksək inkişaflı, istehsalı və onların müxtəlif ölkələrə çıxarılması haqda çoxsaylı mə’mulatlar saxlanılmışdır.
    X əsr məşhur ərəb tarixçiləri Əbu Səfər Məhəmməd Təbəri və Əl Müqəddəsi qeyd edirlər ki, Azərbaycan şəhəri Bərdədə ğözəl xalçalar istehsal edilirdi.
    Dədə Qorqud qədim xalq eposunda (X-XII ə.) xüsusilə rəngarəng azərbaycan xalçaları tə’rif edilir. Habelə flamand səyyahı rahib Rubruk (XIII ə.) və venesiyalı səyyahı Marko Polo (XIII ə.) gözəl Azərbaycan xalçalarına valeh olmuşlar.
    Təsadüfi deyildir ki, XV əsrdən başlayaraq Avropa rəssamları Hans Qolbeynik, Hans Memlinqin və digərlərinin əsərlərində Azərbaycan xalçaları təsvir edilmişdir.
    İngilis səyyah Antoni Cenkinsonun (XVI ə.) və holland dəniz səyyahı Yan Streysin (XVII ə.) yazılarında da gözəl azərbaycan xalçaları xatırlanmışdır.
    Bu poçt açıqçaları komplektində xalq sənətkarlarının əli ilə yerinə yetirilən xalçaların nümunələri, həmçinin peşəkər rəssamların xalçaları təqdim edilmişdir.
    Azərbaycan xalçaları hazırlanma texnologiyasına görə xovlulara və xovsuzlara bölünür.
    Xovlulardan daha çox qədim olan xovsuz xalçalar özünəməxsus naxışı və parlaq koloriti ilə fərqlənir. Xovsuz xalçaları həm də xaqın gündəlik həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı olaraq “məişət xalçaları” adlandırırlar. Bunlar palaz, kilim, cicim, şəddə, vərni, zilli, sumaxdır ki, onlar xalçaçılığın inkişafında ilkin mərhələni təşkil edir. Bu mərhələdə xalçalar bəsit üsulla əriş və arqac saplarının bir-birinə keçirilməsi və qıraqlarının toxumnası vasitəsilə istehsal olunurdu.
    Çoxsaylı kompozisiyalı sxəmlərdə və zəngin ornamentli motivlərlə olan xovlu xalçalar da xüsusi seçilirlər. Xovlu xalçalar toxunma texnikasına görə daha mürəkkəbdir: onlar “türkbaf” – saplarn bir-birimə düyünlənməsi üsuluyla toxunurdu. Bu üsul naxışlar, rənglərin və süjetlərin ahəngi üçün genış imkanlar açır. Bütün ətraf aləmin gözəlliyi, sənətkar məharəti və ilhamını özündə birləşdirən məhz bu xovlu xalçalar bu gün də müxtəlif ölçülərdə toxunur: kiçikləri – xalça, gəbə, namazlıq, taxtüstü, döşənək və iriləri – dəst xalı, gəbə. Hərəsinin öz yeri var. Bununla yanaşı Azərbaycan xalçasının estetik prinsipi “rəsmlərin” müstəvi həllində, şəkillərin ritmikasında, mərkəzi və köbə hissələrə bölmə ənənəsində, elementlərin lakonik həndəsəsində öz əksini tapmışdır. Və bütün bunlar da, öz növbəsində, forma, motiv və bədii ideya müxtəlifliyinə gorə seçilir.
    Onların rəng palitrası göy qurşağının bütün rənglərinə uyğundur. Xalçaların adları əsasən istehsal edildiyi yerlər bağlı olur. Dünya tərəfindən tanınmış Azərbaycan xalçacılıq sənəti indiki zamanda yeddi məktəbə bölünür: Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şirvan, Quba, Qazax, Təbriz.
    Qubanın “Pirəbədil”, “Qımıl”, “Sirt-çiçi” xalçaları zərif işləmələri və xırda bitki rəsmləri, parlaq boyaların sıx rəng qamması ilə insanı valeh edir. Şirvanın “Muğan”, “Tabistan”, “Şilyan” xalçaları isə daha çox ciddi ritm ideyası və sakit, əzəmətli koloritlə zəngin qədim kompozisiyalara meyllidir. Qarabağın “Xanlıq”, “Malıbəyli”, “Lyampa” xalçaları özündə peşəkar kompozisiya, yaradıcı təxəyyül, rəngarəng koloriti əks etdirir. Bakının “Hili-buta“, “Novxanı”, “Fatmayi” xalçaları isə zərif resmləri və mürəkkəb ornamenti ilə diqqəti cəlb edir. Gəncə və Qazaxın qabayunlu, məxmər çalarlı “Fəhralı”, “Şıxlı” və “Borçalı” xalçaları sadələşdirilmiş üslubda iri həndəsi cərgələrlə, Təbrizin «Sarabi”, “Əfşan”, “Ləçək-turunc” xalçaları dekorativ hörmə naxışlar, dünyanın əbədi harmonik obrazını yaradan dairəvi və spiralşəkilli bəzəklərlə zəngindir.
    Azərbaycanın süjetli xalçaları ornamentli məmulatlardan daha qədim tarixçəyə malikdir. Onların mövzusu həyatın özündən götürülmüş, gözəl təbiətlə rövnəqləndirilmiş və quruluş, məişət, ənənələr, sosial-tarixi proseslərlə sıx bağlı olmuşdur. Bu növ xalçaların “məzmunu” əsrlər boyu yazılmış romanların süjetləri qədər rəngarəngdir. Öz mənşəyinə görə ən qədim motiv və obraz “ovçuluq”dur. Ov xalçaları Azərbaycanın dekorativ sənətində daha davamlı yer tutur. Şərq klassik ədəbiyyatının ənənəvi motivləri ilə zəngin xalçalar da məşhurdur ki. bu motivlərdən bu günədək ən çox seviləni Azərbaycanın dahi şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin əsərlərindən bəhrələnmiş mövzular və süjetlərdir.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  8. #8
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Bayram adətləri


    Bayramda bayramaxşamı edərlər.
    ***
    Bayramı xoş üzlə qarşılayarlar
    ***
    Bayrama hazırlıq görərlər.
    ***
    Bayramda dost – tanışa qonaq gedərlər.
    ***
    Bayramda bayram süfrəsi açarlar.
    ***
    Bayramda qonşunun dalınca danışmazlar.
    ***
    Bayramda səfərə çıxmazlar.
    ***
    Bayramda alver eləməzlər.
    ***
    Bayram günü elçi getməzlər.
    ***
    Bayram günü baş qırxdırmazlar.


    ***
    Qurban bayramında qurban kəsərlər.
    ***
    Orucluqda oruc tutarlar.
    ***
    Şum bayramında qazan asarlar.
    ***
    Güləkən bayramında gül əkərlər


    ***
    ”Xıdır Nəbi” bayramında ; tər halva bişirərlər.
    ***
    “Xıdır Nəbi” bayramında ağ at minərlər.
    ***
    “Xıdır Nəbi” bayramında şam yandırıb dağa gedərlər.


    ***
    Axır çərşənbədə heyva çubuöundan gözmuncuğu düzəldərlər..
    ***
    Axır çərşənbədə uşağa beşik düzəldərlər.
    ***
    Axır çərşənbədə gün çıxmamış su üstündən atdanarlar.
    ***
    Axır çərşənbədətonqal yandırarlar.
    ***
    Axır çərşənbədə kəlin buynuzuna qırmızı bağlarlar
    ***
    Axır çərşənbədə qorxanların başından su töküb qorxuluğu alarlar.
    ***
    Axır çərşənbədə sağmal malın buynuzuna qırmızı bağlarlar.
    ***
    Axır çərşənbədə toy üçün ayrılmış qoyunların boynuna qırmızı bağlarlar.
    ***
    Axır çərşənbədə çimərlər.
    ***
    Axır çərşənbədə evdən pul verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbədə qonşuya ələk verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü borc un verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü şam yarımçıq söndürməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü ailə üzvlərinin sayına görə şam yandırırlar.
    ***
    Axır çərşənbə günü evdən od, kibrit, neft verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü evdən ağartı verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü zahı üstünə getməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü evdən çörək verməzlər.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi tez yatmazlar.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi evdə qazan asarlar.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi vəfat etmiş yaxın adamları yada salarlar.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi vəfat etmiş yaxın adamların adını çəkib “filankəslərin adına qazan asdım” deyib qazana ət, düyü və s. tökərlər.
    ***
    Axır çərşənbə günü ertədən lampa yandırarlar.


    ***
    Novruza hazırlıq görərlər.
    ***
    Novruzda həyət – bacanı təmizləyərlər.
    ***
    Novruzda evləri şirələyər, paltar – palazı təmiz suya çəkərlər.
    ***
    Novruza qədər ağacların dibini bellərlər.
    ***
    Novruza qədər bağların xəzəlini yığıb yandırırlar.
    ***
    Novruzaqədər ağacların quru budaqlarını kəsib atarlar.
    ***
    Novruza qədər səməni göyərdərlər.
    ***
    Novruzda səməni bişirərlər.
    ***
    Novruzda niyyət eləyərlər.
    ***
    Novruzda Novruz süfrəsi açarlar.
    ***
    Novruzda tonqal yandırarlar..
    ***
    Novruzda üzərrik yandırıb tüstüsünü mal – qaraya, oğul – uşağa, ev – eşiyə verərlər.
    ***
    Novruzda təzə paltar geyərlər.
    ***
    Novruzda qız – gəlini dəzə donla sevindirərlər.
    ***
    Novruzda at çapmağa tədarük görərlər.
    ***
    Novruzda şənlik edərlər.
    ***
    Novruzda Novruz xonçası bəzəyərlər.
    ***
    Novruzda yumurta boyayarlar.
    ***
    Novruzda qız – gəlinin, uşaqların üstündən gözmenceğe düzəldərlər.
    ***
    Novruzda qəmgin oturmazlar.
    ***
    Novruzda Novruz süfrəsi hazırlayarlar.
    ***
    Novruzda noğul, şəkər düzəldib süfrəyə qoyarlar.
    ***
    Novruzda səməni göyürtmük düşməyən evə səməni apararlar.
    ***
    Novruzda at çaparlar.
    ***
    Novruzda damlarda çalğı düzəldərlər.
    ***
    Novruzda qız seçməyə çıxarlar.
    ***
    Novruzda qıza mətləb açarlar.
    ***
    Novruzda təzə paltar geyinərlər.
    ***
    Novruzda küsülü qalmazlar.
    ***
    Novruzda qohum – qardaşa qonaq gedərlər
    ***
    Novruzda nişanlı qıza Novruz payı apararlar
    ***
    Novruzda söyüş söyməzlar.
    ***
    Novruz axşamı qarğış etməzlər.
    ***
    Novruz axşamını ata evində keçirərlər.
    ***
    Novruz axşamı ata – ananın qəbrini ziyarət edirlər.
    ***
    Novruz axşamı evdə ailə üzvlərinin sayına görə şam yandırarlar.
    ***
    Novruzda qiybət qırmazlar.
    ***
    Novruzda qohum – qardaşa, tanış – bilişə mehribanlıq eləyərlər.
    ***
    Novruz günü alver eləməzlər.
    ***
    Novruz günü başqası barədə pis söz danışmazlar.
    ***
    Novruzda şirni paylayarlar.
    ***
    Novruzda atı, iti vurmazlar.
    ***
    Novruz günü işləməzlər.
    ***
    Novruz günü dua yazdırmazlar.
    ***
    Novruz günü evə nərgiz gətirməzlər.
    ***
    Novruz günü təzə yarpız yığarlar.
    ***
    Novruz günü ilanı vurmazlar.
    ***
    Novruz günü Novruz gülü dərərlər.
    ***
    Novruz günü qızlar qırmızı geyinər.
    ***
    Novruz günü evin sahibi evdə olar.
    ***
    Novruz günü dalaşmazlar.
    ***
    Novruz axşamı bacadan sallanan torbaya pay qoyarlar.
    ***
    Novruz axşamı qapıya atılan papağı boş qaytarmazlar, ona Novruz xonçasından pay qoyarlar.
    ***
    Novruz günü xəstə yatanlara pay göndərərlər.
    ***
    Novruz günü elin ağsaqqallarına Novruz şirniyyatı göndərərlər.
    ***
    Novruzqabağı qovurğa qovurarlar.
    ***
    Novruzqabağı xonça tutarlar.
    ***
    Novruzqabağı balıq bişirərlər.
    ***
    Novruzqabağı tüfəngləri silib təmizləyərlər.
    ***
    Novruzqabağı Novruz şənlikləri düzəldərlər.
    ***
    Novruzda şənliklər keçirərlər.


    ***
    Çəltik bayramında aş bişirərlər.
    ***
    Çəltik bayramında elin ağsaqqallarına, qocalara, xəstələrə çəltik payı göndərərlər.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  9. #9
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Fallar

    Sadə fallar
    Ilin-ayın axırında (Novruz bayramından iki gün əvvəl) bulaqdan, yaxud çaydan axar sudan “lal su” gətirilir. Buna ona görə “lal su” deyirlər ki, bu suyu gətirməyə gedən şəxs su gətirəcəyi qabı əlinə götürəndən ta suyu gətirib evdə, iynə salınacaq qaba tökənəcən dinməməlidir (həmin su şər qarışandan sonra gətirilir və bu suyu gətirən şəxs bir neçə adam tərəfindən müşayiət oluna bilər).
    Suyu qaba tökəndən sonra iki iynənin ulduzlu tərəfinə bir azca pambıq dolayır, birini qız, birini oğlan deyə fikirdə tutur (falı açılan şəxslər) və hərəsini bir tərəfdən üsulluca suya qoyurlar. Sonra həmin iynələrin hərəkəti ilə müəyyən mülahizələr söyləyirlər.
    Qovuşacaq adamlarda iynələr müxtəlif səmtlərə hərəkət etsələr də axırda bir-birinə yaxınlaşıb bitişirlər. Əksinə olanda isə iynələr o tərəf-bu tərəfə hərəkət edir və bir-birinə qovuşurlar. Iynə suyun dibinə çökürsə - elə ilk dəfə qoyulanda, deməli, su “lal su” deyil. Su gətirən adam üstündə danışmışdır. O, heç olmasa, “a” deyə səs çıxarmışdır.


    Yumurta və karandaşlar

    Axır çərşənbə günü tövlənin pəncərəsinin ağzına (qabağına) bir yumurta, iki karandaş – qara və qırmızı karandaşlar qoyulur. Səhər həmin yumurtanın üstündə (üzərində) xətt olur (guya Xıdır xətt çəkir). Əgər qırmızı karandaşla xətt çəkilibsə, yumurta kimin bəxtinə qoyulubsa, o xoşbəxt olacaq. Qara karandaşla xətt çəkilibsə əksinə olacaqdır.
    Qapı pusmaq
    Axır çərşənbə günü, yaxud həftənin uğurlu günləri axşamçağı qonşuların qapısını kirimişcə pusurlar. Qapıya yaxınlaşərkən eşidilən ilk sözü və ya bir neçə sözü yozub, bəxt haqqında müəyyən mülahizələr söyləyirlər. (Bu səbəbdəndir ki, həmin günün axşamı yalnız yaxşı sözlər danışılması adət hesab olunur). Məsələn, ilk eşidilən sözlər “işığı yandır”, “yaxşı olacaq” və s. olarsa, hər şeyin yaxşı olacağı güman dilir. əksinə, “söndü”, “viran qalsın” və s. kimi sözlər eşidiləndə pis tərəfə yozulur.
    Sözə qüvvət: Arvadxasiyyət bir kişi qulağa durmaqla qonşusunu boğaza yığıbmış. Bir gün (həmin “fal açılan” gün) qonşu görür ki, həmin kişi sakitcə pəncərənin qabağından keçdi. Qonşu hiss edir ki, o yenə qulağa dayanacaq. (Qapı pusmanı adətən qadınlar icra edərlər). Onun bu xasiyyətindən təngə gəlmiş qonşu, adəti pozub deyir:
    - Əşi, bu soba zəhrimara qalmış sönüb, elə sönülü də qalacaq! Bir an keçmir ki, həmin kişi pəncərənin qabağından çox qanı-qara keçir...

    Duzlu kökə yemək
    Axır çərşənbə axşamı gec yatırlar. Yatanda işə əvvəlcədən hazırlanmış duzlu kökə yeyib yatırlar, su içmirlər. Gecə yuxuda (susuzluqdan) su görünür: içməyə kimsə su verir. Guya, həmin su verən adam yuxu görənin qismətidir.
    Sözə qüvvət: Bir qızı iki oğlan sevirmiş. Bu falı yoxlamaq üçün həmin qız həmin bayramda duzlu kökə bişirib yeyir. Gecə yuxuda oğlanlardan biri ona su verir. Qız içir. Lakin susuzluğu keçmir. Yenə “su, su” deyir. Bu vaxt o biri oğlan su verir... Belə çıxir ki, qız onların iksinə də ərə getməli idi...
    Deyilinə görə həmin qız ona birinci olaraq su verənə ərə gedir. Lakin hansısa qəzadan həmin qənc həlak olur. O biri oğlan dul qalmış qız ilə evlənir.

    Yeddi ulduz
    Bu falı istənilən vaxt icra etmək olar. Yatmağa gedəndə yeddi ulduz sayırlar. Ulduzları sayandan sonra bir kəlmə də olsa, danışmaq olmaz. Bu halda öz qismətini yuxuda görürlər.
    Şax konfeti
    Əvvəllər gəlin üçün şax bəzənərdi. Bu, taxtadan, daha doğrusu, odundan düzəldilmiş və bütün çıxıntılarına mıx çalınmış konusvarı, təxminən 1-1.5 metr hündürlüyündə figur idi ki, bunu da müxtəlif şirniyyatla, qoz-badamla, meyvə ilə bəzəyirlər. Həmin şaxdan qoparılmış konfeti axşamyeyib yatanda, guya adam yuxuda öz qismətini görür.
    ***
    İlk dəfə yatılan evdə yastığın altında güzgü qoyurlar. Güzgü yuxuda bütün gələcək həyatını göstərir.
    ***
    Ilin axır çərşənbə axşamı gecəsi cavan qızlar bir yerə yığışırlar. Bir qaba su tökürlər. Əllərindəki üzükləri çıxarıb saçlarına salırlar. Niyyət tutub üzüyü suyun üstündən keçirirlər. Üzük fırlanmağa başlayır və qabın divarlarına dəyir. Üzük neçə dəfə qaba dəyirsə, sayırsan. Demək o yaşda da gəlin gedəcəksən.

    ***

    Çərşənbə axşamı otuzluq lampanın altına qıfılı bağlayıb qoyurlar. Niyyət edib gözləyirlər. Kim qapını açıb birinci evə girsə, onun birinci sözünü niyyətlərinə görə yozarlar.
    ***
    Balığın çanaq sümüyünü övlad gözləyən gəlinin oğlu və ya qızı olacağını bilmək üçün iki barmağın ortasından atırlar. Arxası üstə düşərsə, qız, üzüüstə düşərsə oğlan olacağı gözlənilir.
    ***
    İtkin olan zaman, onu tapmaqçın ələyə qaysının iki ucunu sancıb, fırlardırlar. Itkinin kim tərəfindən olduğunu bilmək üçün şübhələndiyin adamın adını çəkirsən. Əgər ələk fırlanarsa, bi iş həmin adam tərəfindən olub. Fırlanmazsa demək o günahkar deyil.
    ***
    Qorxan adamın başının əstündə ərimiş qurğuşunu onun qarşısındakı qabın içindəki suya tökürlər. Adam nədən qorxubsa onun şəkili suyun içində formalaşır.
    ***
    Axır çərşənbə gecəsi ürəyində niyyət tut yat. Gecə yarısı yuxudan dur və şamı yandır. Şamı götürüb güzgüyə yaxınlaş. Güzgüdə gələcək nişanlını görəcəksən. Amma gərək qorxmayasan. Qorxsan bu niyyətin baş tutmaz.
    ***
    Ilin axır çərşənbə günü niyyət tutub bağa getmək lazımdır. Bağdan bir çəngə ot qırırsan. Niyyət düzdürsə, sühərəsi gəlib görürsən ki, qırdığın otlar uzanıb əvvəlki kimi olub.
    ***
    Ilin axır çərşənbə gecəsiürəyində niyyət tutursan. Bağda bir daşı qaldırıb altını təmizləyirsən. Niyyətin hasilə çatandan sonra, gəlib daşın altına baxırsan. Görürsən ki, daşın altında ot bitib.

    ***

    Ilin axır çərşənbə axşamı ana uşaqlarının başından tük qırır və axar suya atır. Bir qab həmin yerdən su götürür və uşaqlarının üstünə çiləyirsən. Guya ki, bu su təmizlik, sağlamlıq, paklıq gətirir. Həmin ili uşaqlar xəstələnmir.
    Paltara sap ilişəndə onu götürüb şəhadət barmağına dolaya-dolaya əlifba sırası ilə hərfləri sadalayırlar. Hansı hərfi deyəndə sap dolanıb qurtarırsa, sevgilinin adı o hərflə başlayacaq.

    ***

    Bayram axşamı hamı yatandan sonra qaranlıq evdə, qabda böyük kağız yandırıb ağ divarın küncünə tutursan. Bu zaman divardasevdiyin adamın hansı sənətdə iştədəyi göstərilir.

    ***

    Bu falda dörd nəfər oğlan, bir nəfər qız nəzərdə tutulur. Kibrit qutusunun hər 4 tərəfinə bir kibrit çöpü salmaq lazımdır. Onlar oğlan adları ilə olur. Qutunun üstünü deşib, ora bir çöp salırlar. Bu qız adı ilə olur. Sonra çöplərin hamısını yandırırlar. Kənardakı çöplərin hansı ortadakına meyl etsə, deməli o oğlan qızı istəyir. Əgər heç biri meyl etmirsə, deməli istəmir.

    ***

    Bayram günü hərənin adına bir şam yandırırlar. Kimin şamı tez yanıb qurtarsa, onun ömrü gödək olur.

    ***

    Bayram günü ürəyində bir arzu tutub, bütün gecəni yatmırsan. Bir ildən sonra həmin gecə tutduğun arzuya çatırsan.

    ***

    Birinin kirpiyi üzünə düçəndə, soruşurlar ki, ürəyində bir arzu tut və de görək kirpiyin hansı üzündədir? Əgər düz tapsa arzusu çin olacaq.

    ***

    Ay üç günlük olanda ürəyində bir arzu tut və hamı yatandan sonra eyvana çıxıb aya bax. Sonra uzanıb yat. Iki gün təkrar elə. Üçüncü gün yuxuda ərə gedəcəyin oğlanı görəcəksən.

    ***

    Üçqanadlı yarpaq götürmək lazımdır. Iki qız iştirak eliyə bilər. Biri yarpağı əlində saxlayır və hər yarpağa onların hər ikisinin tanıdığı oğlan adları verir. O biri qız yarpağın birin çəkir. Üç dəfə bunu təkrar eliyirlər. Əgər hər üçündə eyni oğlan adı düşürsə, deməli, həmin oğlana qismət olacaq.

    ***

    Saçın üstünə hər öz adına bir buğda atır və hərə üçlükdə bir arzu tutur. Kimin buğdası tez çırtdasa, onun sevdası baş tutacaq.

    ***

    Nişan üzüyündən sap keçirib, baş barmaq ilə şəhadət barmağı arasından neçə yaşın varsa, o qədər endirib qaldırırsan. Sonra sapı əlinin içinə düz tutursan. Əgər yanlara gedib gəlirsə, sayırsan, o gədər oğlun, əgər fırlanırsa, o qədər qızın olur. Əgər tərpənmirsə, uşağın olmur.

    ***

    Kibrit qutusunun içinə tək və ya cüt sayda kibrit çöpü qoyursan. Istədiyin oğlandan kibrit çöpünün tək və ya cüt olduğunu soruşursan. Əgər düz tapsa, deməli o oğlana qismət olacaqsan.

    ***

    Suda hər hansı bir şəhsin falına baxmaq üçün hər şeydən əvvəl işlənilməmiş müəyyən su qabı, cam qötürülür. Bundan sonra yarım stəkan su götürüb həmin qaba tökmək lazımdır. Fala baxan şəhs fikrində, ürəyində falına baxdığı adamın adını tutmalıdır. Bu zaman suyun üzərində əmələ gələn ləkələrə görə adamın taleyindən xəbər vermək olar.

    Dağ şəklində olan ləkələr falına baxılan adamın uzaq yola çıxacağını göstərir.

    Quş şəklində olan ləkələr bu adama şad bir xəbər çatacağını bildirir.

    Dairəvi şəkildə olan ləkələr bəd xəbər və ya göz yaşı bildirir.

    Suyun üzəri ləkəsiz olduqda bir açıq yol və uzun ömür bildirir.

    Noxud falı

    Noxudla bir fala baxmaq üçün hər şeydən əvvəl falına baxılan şəxs ürəyində bir niyyət, arzu tutulmalıdır. Bundan sonra 41 dənə noxud götürülür. Noxudları sayına görə yox, əllə təxmini olaraq 3 hissəyə bölmək lazımdır. Sonra bir hissisini ayırıb götürmək və həmin hissəsi öz növbəsində iki yerə bölmək lazımdır. Yenidən bölünmüş bu iki hissənin birindən dörd noxud götürmək lazımdır. Həmin hissədə qalan noxudların sayına görə niyyətin və ya arzunun həyata keçib və ya keçməyəcəyəni bilmək olar.

    Bir noxud adamın uzaq yola çıxaracağını bildirir.

    Iki noxud kiminsə nə isə bir xəbər gözlədiyini və ya darıxdığını bildirir.

    Üç noxud şadlıq və ya şad xəbər olacağını bildirir.

    Dörd noxud nə isə bir məclis, yığıncaq olacağını bildirir.

    Beş noxud niyyətin və ya arzunun həyata keçməyəcəni bildirir.

    Üzük falı

    Bir neçə qız bir yerə yığışıb üzük falı açırlar. Bir qab götürüb içınə su tökürlər. Üzüklürini çıxarıb həmin qabın içinə atırlar. Kənardan başqa bir qız çağırırlar. Əgər həmin qız qabdan götürdüyü bir üzüyü yiyəsinə düz verərsə üzüyü olan qızın bütün arzuları həyata keçəcək. Əgər üzük yiyəsinə düz qaytarılmasa, iynədən keçmiş əyrilmiş pambıq sapının ortasına salirlar üzüyü. Əgər üzük düz gedərsə, həmin adam sonsuz, sağ tərəfə çoxlu uşağı, sol tərəfə gedərsə istədiyi oğlanla xoşbəxt olacağı gözlənilir.

    ***

    Boylu gəlinin başına xəlvətcə arxadan bir çimdik duz tökürlər və izləyirlər. Əgər gəlin ixtiyarsız əlini üzünə, alnına çəkərsə, qızı, əlini biğ-saqqal hissəsinə-çənəyə sürtsə oğlu olacaq.

    ***

    Bu fala ilin axır çərşənbəsi baxırlar. Özü də bu fala qızlar baxa bilərlər. Qız sakit, heç kimlə danışmadan ləyənə su tökür. Əlinə bir böyük güzgü alır. Həmin güzgüdə aya baxır. Sevdiyi oğlanın şəklini qız görərsə bu onun xeyrinədir. Demək, təzə il onun üçün uğurlu olur, mətləbi həyata keçir. Bütün bu vaxt qız danışarsa, fal düz çıxmaz
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

  10. #10
    Azeribalasi - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik Tarihi
    30.07.2008
    Mesajlar
    9.712
    Konular
    3529
    Beğendikleri
    127
    Beğenileri
    32
    Tecrübe Puanı
    100
    @Azeribalasi

    Standart

    Naxış tikmə

    Ornamentin ən sadə ünsürlərinə - düz və sınıq xətlər, ziqzaqlar, dairələr, üçbucaqlar, kiçik romblar, nöqtə ornamentinə erkən bürünc (Azərbaycanda e.ə. III minilik) dövrünə aid saxsi qablar üzərində rast gəlmək olar. Bu, Azərbaycan xalqının qədim naxış qoyma sənətinin analoqudur. Azərbaycanda sənətkarlığın inkişafı haqqında burada müxtəlif dövrlərdə olmuş çoxsaylı tacirlər, səyahətçilər və diplomatlar çoxlu maraqlı faktları bildirirlər. İtaliya səyahətçisi Marko Polo (XIII əsr) Şamahı və Bərdənin ipək mə”mulatlarının gözəlliyini vurğulamışdır. İngilis səyahətçisi – tacir Antoniy Cenkinson (XVI əsr) yay iqamətgahının təbdəbəsini təsvir edərək yazır: “Kral ipək və qızılla bəzədilmiş zəngin bir çadırda oturmuşdu”, onun paltarı mirvari və qiymətli daş-qaşla bəzədilmişdi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində naxış tikmələr üçün istifadə olunan parçalar yerli istehsala aid qanovuz, darai və məxmər idi. Onlar Şamaxı, Baskal, Gəncə, Şəki, Şuşa və Azərbaycanın digər şəhərlərində hazırlanırdı. Naxış tikmək üçün ipək, yun saplar və yerli istehsala aid möhürlü nişancıqlardan (metal bövhəciklər) istifadə olunurdu. Boyama zamanı bitkidən alınan boyaq maddələrindən istifadə edilirdi.
    Naxış ornamenti. Naxış qoyulmuş məmulatlar ornamental motivlərin zənginliyi və rəngarəngliyi ilə seçilirdi. Azərbaycan naxışlarının ən çox sevilən motivləri qızıgül, nərgiz, qərənfil, lalə, liliya (zanbaq) və meyvə ağaclarının (nar, heyva, alça) çiçəkləri, eləcə də müxtəlif formalı sünbül və yarpaqlar idi. Naxışların həndəsi şəkilli bəzəkləri düz və sınıq xətlər, ziqzaqlar, üçbucaqlar, dördbucaqlılar, altı və səkkizgüşəli gülşəkilli bəzəklər, kiçik romblar, ulduzlar və rəməi günəş təsvirlərindən ibarət idi. Naxışlarda quş təsvir etməyi xoşlayırdılar: bülbül, tovuz quşu, göyərçin, tutuquşu, hop-hop, qarğa, qırqovul, dişi bildirçin, kəkliyi və s. Çox tez-tez quş cütlüklərinin təsvirinə rast qəlinirdi - ən gədim və sevilən ornament motivi idi. Quşları adətən ya bir-biri sevən tərzdə, ya da dalaşmış şəkildə (məhəbbət və ayrılıq rəmzi) təsvir edirdilər.
    Heyvanlar aləmindən isə naxış tikmələrdə ən çox ceyranları, tisbağaları, ilan-əjdahaları, atları, təsvir edirdilər. Məişət əşyalarından isə gülab üçün kiçik qrafinlər, daraq qutular, kosmetika üçün şüşə qablar, dolçalar və s. şəklində bəzəklərə rast gəlinir.
    Tikmələrin (naxışların) növləri. Azərbaycanda məişətdə məşhur və geniş yayılmış tikmə növləri bunlar idi: “qızıl” tikmə, sıx naxışlı tikmə, tambur naxışlı, texnikada “quş gözü”, parlaq bəzəklərlə tikmə, muncuqla, möhürlənmiş piləklərlə, “kökləmə” (“sırıma”), applikasiya, spiralşəkili tikmə və file üzərində iş. Tikmələrin geniş yayılmış növlərindən biri – “quş gözü” ağ və ya rəngli ipək sapla tikilir. “Kökləmə” tikməsinə araqçının, şabkulların (gecə papağı), namaz xalçalarının, eləcə də yun geyimin bəzədilməsi zamanı təsədüf olunur. Onu adi və su tikişiylə tikirdilər, astarla üz arasına nazik yun və ya pambıq qat qoyulurdular. Mirvari və muncuqla tikmələr böyük maraq oyadır ki, onlarla ta qədimdən kostyum ünsürlərini, məişət əşyalarını və s. bəzəyirdilər.
    Parlaq bəzəklərlə tikmə - bəzəklərin parça üzərində rəngli ipək saplarla çəkilmiş rəsmin cizgiləri üzərində tikilməsidir. Applikasiya və spiral tikmənin nisbətən cavan üsullarıdır. Nadir hallarda təsadüf olunan file üzərində iş və mereyka (şəbəkəli haşiyə naxışı) daha sonra yayılıb və tətbiq dairəsi geniş deyil. Əl işinin bu növü daha çox salfet, dəsmal və üz üçün örtüklərin bəzədilməsi üçün səciyyəvidir. Və bu gün Azərbaycanın bir çox şəhərlərində tikmə sahəsində qədim məktəblər qorunub saxlanır, Azərbaycan ustalarının əl işləri beynəlxalq sərgi və muzeylərin ekspozisiyasını bəzəyirlər.
    Qızılı tikmə. Bütün növ tikmələrin daha qədimi – qızılı tikmədir. Əsas kimi çox möhkəm parçalardan istifadə olunurdu. Ən yaxşı material birrəng qırmızı, zoğalı, bənövşəyi və yaşıl rəngli məxmər idi. Həmçinin müxtəlif tonlarda olan nazik mahud, parça, tirmə, atlas və tumac dəridə tikilirdi. Qızılı tikmə üçün qızılı zə ya gümüşü saplardan istifadə olunurdu. Belə növ tikmə bir terminlə adlanırdı: - güləbatın. Çox zaman qızılı tikməylə üst qadın geyimini, baş geyimlərini, ev məişət əşyalarını, at üçün bəzəkləri və daha xırda mə”mularları bəzəyirdilər. Hətta belə bir adət vardı ki, gəlinin cehizinə qızılı tikməylə tikilmiş müxtəlif məişət təyinatlı əşyalar daxil edilirdi.
    Tambur tikişlə tikmə. Rəngli ipək saplarla tikilən naxışlar arasında daha çox yayılanı tambur tikiliş tikmə idi. Tambur tikmələrinin istehsal mərkəzi XIX əsrdə Şəki şəhəri idi. Tambur tikmələri üçün əsas rolu nazik yerli və ya xaricdən gətirilən qırmızı, qara və tünd – göy rəngli məxmər və mahmud parça oynayırdı. Mürəkkəb bə qəribə (qəşənq) naxış tünd fonda parlaq ipək saplarla tikilirdi. Bir çox kişilər bu tətbiqi sənət sahəsində qeyri-adi ustalıq göstərmişdilər. Gərgahda dartılmış parça üzərində sənətkar əvvəlcə rəsmin cizgi xətlərini tikir, sonra bütün içini doldururdu. Tambur t. üçün iynə “qarmaç” adlanırdı. Tambur t. ilə qadın geyimləri, böyük yastıq üzləri, mutaqlar, hamam xalçaları, örtüklər bəzədilirdi.
    Sıx naxışlı tikmə. Digər geniş yayılmış tikmə texnikası sıx tikmə idi. Bu tikmə üçün adətən ipək və yundan olan parlaq olmayan, pastel (rəngli karandaş) tonlarında, çox zaman qızılı tonlarla zəngin rəngli saplardan istifadə olunurdu. Sıx naxışlı tikmənin 2 növü vardı: ikitərəfli və birtərəfli sıx naxış. Sıx tikməylə geyimləri, divar üçün bəzəkləri, üz üçün örtükləri, pərdələri və s. bəzəyirdilər.
    Dünyanin En Büyük Azeri Mp3 Arsivi. www.azeribalasi.com

Etiketler

Yetkileriniz

  • Konu Acma Yetkiniz Yok
  • Cevap Yazma Yetkiniz Yok
  • Eklenti Yükleme Yetkiniz Yok
  • Mesajinizi Degistirme Yetkiniz Yok
  •  

Giriş

Giriş