Hüseyn Cavid

[Emine]

H. Cavid - həyat və yaradıclığı haqqında

Dəli Knyaz
Libretto

BİRİNCİ PƏRDƏ
Tiflisdə.
Dəli Knyaz (əksinqilabçı). Öz dayısı Solomon ilə balkonda eyşü işrətə məşğuldur. Dayısı kənd katibinin oğlu imiş. Özü də liberal düşüncəli bir ziyalıdır. Knyazın gənc qadını gözəl Jasmen gələr, onları salamlar və söhbətdə iştirak edər. Knyaz Jasmenin tərcümeyi-halını söylər. O, qız ikən Batum tərəflərində bir köylü erməni müəllim qızı imiş. Knyaz o tərəflərə öz mülkünə baxmağa gedərkən onu almış (bu ikinci arvadıdır). Əvvəlki ölən arvadından Lena adlı bir qızı var. 15 yaşındadır... iyirmi yaşında Anton isə Knyazın evində xidmət edən anası Marqonu görməyə gəlmiş. Antonun ölən babası da Knyazın bağbanı imiş. Anton kommunist və mühəndis-texnikdir. O daima Knyaza zidd gedər.
Məclisin ortasında bağlarını dolu vurmuş bir köylü, rütubət zirzəmilərdə yatan və tütün fabrikasında çalışıb xəstələnən beş-altı işçi gəlir. Yaşadıqları podvalların rütubətli olduğundan və maşınların azlığından bəhs edərlər və Knyaza tikanlı sözlərlə hücum edərlər. Knyaz onları təhqir edər. Anton işçiləri müdafiə edər. Nəhayət, Knyaz onları qovar və bütün ehtiyac və istəklərini rədd edər. Onlar da, Knyaz da məclisi tərk edər. Antonun anası Marqo oğluna nəsihət edər. O isə İnternasional marşını zümzümə edər, anasını dinləməz. Bu sırada dışarıdan islıq (fit) səsi eşidilir. Anton yoldaşlarının çağırdığını söyləyərək, gizli iclasa gedər.
Pərdənin əvvəlindən sonuna qədər Şakro adlı yalançı və satıcı bir sosialist də iştirak edər. Hər addımda Antonun təhqirlərinə rast gəlir.

İKİNCİ PƏRDƏ

Botanik bağında, hovuz kənarında. Tiflis.
Jasmen, Lena və Marqo bağ seyrinə çıxmışlar. Anton, onlar bir tərəfə getdikdən sonra gələr, fikirli halda qəzet oxuyur. Şakro gəlir, Antona yanaşır. Deyir ki, Tiflisdən qaç, səni tutacaqlar. Firqənizin sirrini öyrənmişlər. Anton işçiləri və yoldaşlarını buraxmayacağını və getməyəcəyini söyləyir. Onu qorxaq olduğu üçün təhqir edir.
Şakro gedər, Jasmen gəlir. Antona örtülü sözlərlə məhəbbətini söylər. Anton isə istehza ilə gülərək söylər ki, bu mümkün deyil. Mən fabrikalar, paslar içində, sən incilər, almaslar içində... Bunlar ikisi köydə ikən sevişmişlərsə də, Anton illərlə onu görməyə vaxt bulamamış, nəhayət, Knyaza getmiş. Jasmen iztirabdan qəlbim içəridə çırpınır — deyə Antonun əlini köksünə, ürəyinə qoyar, Anton əlini şiddətlə çəkər. Fəqət bu sırada Knyaz gəlir, görür və qısqanclığı artır. Anton gedər, Knyaz Jasmeni təhqir edər, Solomon gəlir. Qızıl ordunun Gürcüstana olan hücumlarını söylər. Knyaz daha çılğınlaşır. Polis və xəfiyyələr gəlir, Antonu yaxalar, qolu bağlı götürür. Anası fəryad edər, düşər, bayılır.

ÜÇÜNCÜ PƏRDƏ

Knyazın evi, süslü salon.

Ad günü, şən bir ziyafət, qonaqlar sərxoş... Gürcü rəqsləri oynayır. Qonaqların bir qismi — gənclər inqilabi marş oxuyur. Knyaz və Şakro qızar. Marqo həbs edilmiş oğlu Anton üçün qəmlər içində. Knyaz Antonun anasını təhqir edər, o da qədəhlər dolu padnosu yerə çırpar, Knyazı təhqir edib çıxar. Bir ziyalı qonaq gəlir, arvadını aparır və Knyaza deyir ki, bolşeviklər Tiflis ətrafını sarmış, inqilabçılar coşmaqda, ətrafda top səsi eşidilməkdədir. Bir az sonra Anton saqqalı olaraq gəlir, anasını soruşur və həbsxanadakıların xilas olduğunu söylər. Və istehza ilə Knyaza: artıq sizin dövran bitdi - deyər. Höcətləşib sözləşərlər. Knyaz onu yaralar, düşər. Tiflisin alındığı top səslərilə bilinir. Qonaqlar qaçışar. Knyaz da Avropaya qaçar.

DÖRDÜNCÜ PƏRDƏ

Belində otel pansionunda bir salon...

Knyaz Berlində Solomonla Tiflisi xatırlar, gəzmək üçün dışarı çıxarlar.
Şakro Jasmenə elani-eşq edər və Knyazın içkidən sərsəmləşdiyini söylər. Jasmen isə onu rədd və təhqir edər. Anton Hamburq şəhərinə sənaye alətləri almaq üçün gələr. Oteldə Knyazın qızı Lenaya rast gəlir, Lena Jasmenə xəbər verir, görüşürlər. Marqonu soruşarlar. Anton, çocuqlar evinə müdirə olduğunu və Gürcüstanın başqa müvəffəqiyyətlərindən bəhs edər. Jasmen peşiman olduğunu və zor ilə Knyazın onu gətirdiyini söylər, təkrar Gürcüstana dönməyini və proletar quruluşunda çalışmaq istədiyini söylər. Anton gedər. Knyaz onu gördüyü üçün Jasmeni və qızını təhqir edər. Jasmen çıxar gedər. Qızı Lena Knyaza xəbər verir ki, Şakro bütün var-yoxumuzu aparmış. Sandıqları sındırıb, pul, cəvahirat varsa əldən çıxmışdır. Knyaz büsbütün şaşırır və buradan dəliliyin müqəddəməsi başlanır.

BEŞİNCİ PƏRDƏ

Berlində kafe-restoran. Knyazın dayısı Solomon - müdir.

Bu səhnədə keçən Cahan müharibəsindən bir qolunu itirmiş zabit də bulunur. Qardaşı cahan hərbində öldüyündən bəhs edər. Və qardaşı qızı müsyölərlə rəqs edərkən onu pis yola dəvət edərlər. Nifrətlə məclisdən çıxar, gedərlər. Şura ölkələrindən qaçmış qraf, fabrikant qız və qadınları restoran xidmətçisi vəzifəsində...
Knyaz dəli qiyafəsində gəlir. Özünün və bunların keçmişindən sərsəmcə sözlərlə bəhs edər. Solomon Knyazın içəri odaya getdiyini görüb qapını qapar. Qadın və erkək müştərilər gələr. Solomon özü gah qəzet oxur, gah kiçik xidmətlər edər. Hamburqdan dönmüş Anton da gəlir. Solomon ona külqabı gətirərkən tanır, qonuşurlar. Knyazın halını təsvir edər. Jasmen Gürcüstana qaçmaq üçün Antonla bölüşmüş... Bir az sonra oraya gələcəyini Antona söylər və dalınca gedər. Müştərilər çarlston rəqsilə məşğul olur. Knyazın qızı Lena rəqqasəlik vəzifəsi ifa edər və iki lirik parça ilə Gürcüstana aid şərqilər oxur. Knyaz yenə çıxar. Dəli sözü ilə coşar. Müştərilər dağılır. Dışarıda Rot-front marşı eşidilir. Knyaz onları əksinqilabçı ordu zənn edər, coşar, gülər, ağlar, yardım istər. Silah çəkib, hərbə hazır olduğunu söylər. Nəhayət, bizimkilər basıldı — deyə, özünü vurub ölər.
Qeyd: Əsər mənzumdur. Lazım gəlsə, təbii, bəzi yerlərinə xorlar əlavə edilir. Və son pərdədə rəqs bitmək üzrə ikən bugünky Berlinin işsiz işçiləri də gələr. Və burjuaziyanın rəqslərinə qarşı etirazlar, aclıq marşları və kinli çıxışlarla etiraz edərlər. Bu xüsusda rejissor və bəstəkarın tövsiyələrini dinləmək lazım gələcəkdir.

[Emine]

Növhə


Könlüm quşu geyib yenə matəm libasını,
Ağaz edibdi nəğmeyi-möhnətfəzasını.
Gəlmiş fəqanə ney tək ucaldıb nəvasını,
Bərpa qılıb nə növ müsibət əsasını,
Ta bir doyunca saxlaya millət əzasını.

Millət vücudu fani olub, iki göz qalıb,
İslam dini tərk olub, ancaq ki, söz qalıb,
Xaki-vətən həvayə gedib, bəlkə toz qalıb,
Sönmüş təməddün atəşimiz, bircə köz qalıb,
Söndürmək istəyirlər onun ziyasını.


Olduq cəhalətilə əcəb dəstgiri-qəm,
Hər səmtdən bizə yetişir möhnətü ələm.
Tab eylədik nə zillətilə, yetdi hər sitəm,
Məhsub qıldı bizləri əğyari-kələdəm,
İndi rəva bilir bizə hər bir cəfasını.


Bihümmət olduq, olmadı bizlərdə bir xəyal,
Əğyar içində olduq odur kim füsürdəhal.
Çün əmr edibdi hümmət üçün mürşidi-kəmal,
“Han təqləül-cibal məə hümmətül-rəcal”,
Hümmətlə kəsb ediblə, təməddün səfasını.


Hər millət öz hüququna çün mail oldular,
Hər bir rəşadət eylədilər, sail oldular,
Axırda istədiklərinə nail oldular.
Qanlar töküldü, gərçi, vəli xoşdil oldular,
Çox kimsə çün məmatdə tapmış bəqasını.


Qismət gər istəsən sənə abi-həyat ola,
Zülmatə qoy qədəm, gər içində məmat ola,
Heyhat o kəs ki, nərdi-məarifdə mat ola.
Lazimdi nərdbaz olan aqil zəvat ola.
Millət yolunda gözləyə ta həq rizasını.

Hər millət öz təriqinə hürriyyət axtarır,
Kəsb etdiyi məarifə bir qiymət axtarır,
Hər növ olursa, öz işinə surət axtarır,
Cəhl ilə müslimin özünə töhmət axtarır,
Geymiş həmişə əyninə qəflət libasını.

Gözdən rəvadı su yerinə xuni-dil gələ,
Qan ağla, ey bəlalı göz, aramsən hələ?
Aləm köçüb, yatıbdı bizim miri-qafilə,
Va həsrəta əcəb işimiz düşdü müşkilə,
Bu işlərin fəna görürəm intəhasını.

Örgətdi bilmirəm bizi kim bu cəhalətə?
Vəhşilik irs olub bu gün əbnayi-millətə.
Mötad ediblə yaxşı bizi xabi-qəflətə.
Biz millətin ayılmağı qaldı qiyamətə,
Baislərin xuda özü versin cəzasını.

Oldu əcəb bu əsrdə pəjmürdə halımız,
Lal oldu qəflətilə lisanü məqalımız,
Nə ar var, nə elmü hünər, nə kəmalımız,
Yox bircə məktəb açmağa əsla xəyalımız,
Ta görməyək bu halilə millət bəlasını.

Həll eyləmək qabaqca gərək tez bu müşkili,
Bilsin vətən çocuqları əvvəl vətən dili.
Gəlməz nəvayə görməsə bülbül çəmən güli,
Təsdiq edər danışdırasan hər bir aqili,
Hər millət öz dilində tapıb müddəasını.

İşlər fənadı, bir neçə məktəblər olmasa,
Onlarda can verən mütəəllimlər olmasa,
Qafqazda yox müəllimimiz, digər olmasa,
Bunlar ki var, səlahidi vallah gər olmasa,
Mütləq xərab ediblə təməddün binasını.

İslamdən qalan bizə bir ad olub fəqət,
Cəhlilə mərifət evi bərbad olub fəqət,
Əbnayi-millət öz dilinə yad olub fəqət,
Cansız vücudlar bizə ustad olub fəqət.
Viran ediblə zülm ilə millət əsasını.

Bu xoş zamanda üz çevirib bəhcət aləmi,
Qalmış əhatə neməti-hürriyyət aləmi,
Huşyar olun, amandı, gedib qəflət aləmi,
Ləğv oldu müstəqillə olan dövlət aləmi,
Şimdi hamı ucaldır ədalət livasını.

Xan, bəy zəmanı getdi, ədalət zəmanıdır,
Keçdi cəhalət aləmi, qeyrət zəmanıdır,
Xam olmayın ki, mütləqə dövlət zəmanıdır,
İndi maarif əsri, səadət zəmanıdır,
Hər millət öz hüququnun istər bəhasını.


Qafqazda fikr qılsala sahibkəmallər
Artıq tənəbböh artırı bu qilü qallər,
Hər bir könüldə nəqş olunub min xəyallər,
Öz cəhlimizlə yetdi bizə infiallər,
Seyr etdik elmsizliyin axır vəfasını.


Oldu bəlayi-millətə hər kəs ki, mübtəla,
Əhli-vəfadı, bişək, olub layiqi-bəla.
Dilxun olubdu Saliki-biçarə bərməla.
Millət qəmilə az qalıb axır cünun ola,
Hər dəm odur ki, ney tək ucaldır nəvasını.


Xeyirxahi-millət: H. Rasizadə
“İrşad” 18 yanvar 1906

Məqalə 1043

[Emine]

Telli saz


Anam Mişkinaz Cavid 1945-ci ildə Hüseyn Cavidin əlimizdə olmayan “Telli saz” pyesinin məzmununu mənə diktə etmişdi. İndi mən onu oxuculara olduğu kimi təqdim edirəm.


İştirak edənlər:

Qurban — Məcnunşah — xalça fabrikininin işçisi.
Lalə — onun arvadı — xalça fabrikinin işçisi.
Qumral — onların qızları, Bakıda konservatoriya bitirmiş.
Baxşı — Lalənin qardaşı — xalça fabrikinin işçisi.
Fərman — Baxşının oğlu, elektrik mühəndisi, ali təhsilini Bakıda almış. Qumralın nişanlısı.
Münşizadə — maarif naziri.
Böyükağa — xalça fabrikinin sahibi.
Balacaxanım — onun arvadı.
Püstə — onların xidmətçisi.
Şəppərəxatun — ümumxana sahibəsi və başqaları.

... Hadisə Təbrizdə baş verir. Xalça fabrikinin sahibi Böyükağa fabrikdə fəhlə işləyən Qurbanın arvadı Laləni ələ gətirmək istəyir. Lakin o, buna nail ola bilməyir. Laləni müdafiə edən Qurbanı Böyükağanın adamları bərk döyür, başına ağır zərbələr endirirlər. Qurban çox pis vəziyyətdə ordan baş götürüb qaçır. Bütün bunlardan sonra Lalə qızı Qumral ilə, qardaşı Baxşı da oğlu Fərmanla birlikdə Bakıya gəlirlər.
Lalə Bakıda tikiş fabrikində işləməyə başlayır. Uşaqlar da burda təhsil alırlar. Qumral konservatoriyanı bitirərək musiqiçi, Fərman isə elektrik mühəndisi ixtisası alırlar.
Bakıya gələn Təbrizin maarif naziri Münşizadə Baxşı ilə görüşüb, Təbrizdə mütəxəssislərə böyük ehtiyac olduğunu söyləyərək, Qumral ilə Fərmanı orda işləməyə dəvət edir. Hər iki gənc vətənləri Cənubi Azərbaycanda çalışmaq təklifini böyük həvəslə qəbul edirlər.
Qumral Təbrizə gələndən sonra həm məktəbdə, həm də Böyükağanın arvadı Balacaxanıma evdə dərs verir. Böyükağa tərbiyəli, ağıllı, gözəl Qumrala “aşiq” olur, nə yol ilə olursa-olsun, onu ələ gətirmək istəyir. Ona bahalı brilyant bilərzik bağışlayır. Qumral isə qaşların “ləkəli” olduğunu söyləyərək rədd edir. Böyükağa, Qumrala nail olmaq məqsədilə Fərmanı həbs etdirir.
Məcnunşah adını qazanmış Qurban qızı Qumralı tanıyır. Onu, kənardan hər addımını izləyərək qoruyur. Böyükağagilə dərs verməyə gedəndə də, onu həmişə kənardan müşayiət edir.
Qumralı ərinə qısqanan Balacaxanım, qulluqçusu Püstənin vasitəsilə onu aldadaraq, guya Böyükağanın həbs etdirdiyi Fərmanı azad etmək üçün adam görmək məqsədilə Şəppərəxatunun ymumxanasına apartdırır. Burda Qumral... bir neçəsini nifrətlə rədd edir.
Həmişə Qumralı izləyən Məcnunşah nəhayət onun burda olduğunu öyrənə bilir və Münşizadəyə xəbər verir. Münşizadənin vasitəsilə Qumral burdan azad olur.
Lalə ilə Baxşı vətənlərini və uşaqlarını görmək məqsədilə Təbrizə gəlirlər. Lalənin gəlişilə hər şey açılır. Qurban — Məcnunşah qəzəblənib Böyükağanı bölüb öldürür.
Lalə Qumrala Məcnunşahın onun atası olduğunu bildirir. Ailə yenidən birləşir.
“Telli saz” əsərindən əlimizdə qalan üç şer parçasına görə qardaşım Ərtoğrol Cavidə minnətdarıq. O, adətən xoşladığı şer parçalarını özünəməxsus dəftərinə köçürərdi. Xoşbəxtlikdən həmin dəftərlərdən biri, 1933-cü ilə məxsus olanı bu gün əlimizdədir. Mən həmin şerləri oxuculara təqdim edirəm.

I

Könül vuruldu o şuxun mənəkşə gözlərinə,
O nə halət, o nədir işvə əda?
Mən uymadım bu diyarın hər incə dilbərinə,
Sanma oxşar xəyalı hər sevda.
İpəkli bir gecə məhtaba qarşı yıldızlar,
Heç unutmam, solub-sararmışdı.
Çiçəklərin arasından gülümsəyən qızlar,
Sevdiyim pənbə nuru sarmışdı.
Süzüldü keçdi o bayğın, o möhtəris gözlər,
Çox yaxından gülümsəyirdi mana.
Gülümsədikcə o, sandım gülümsəyir hər yer,
Mən də uydum o nəşə yavrusuna.

II

Bir gövərçin uçdu qondu,
Qara çalı budağına.
Halı mənə çox toxundu,
Gəldim onun sorağına.

Könül xain ovçulardan,
Hər gün yeni bəla gözlər.
Məni yalnız ağlar qoyan,
Ala gözlər, ala gözlər.


Altun qəfəs cənnət olsa,
Qırmalıdır tellərini.
Cəllad yüz min tövbə qılsa,
Kəsməlidir əllərini.

Duydunuzmu, parlaq günəş
Ürküb qaçar yarasadan?
Bilməz ki, yox məndə atəş,
Sönüb getdim parlamadan.

III

Hardasan, telli qız, kimdir ənisin?
İzlər hər addımda fəlakət səni.
Gəl, üzünü xain gözlər öpməsin,
Yaxar həsrət məni, xəyanət səni.

Keçdiyim yox əsla bu viranədən,
Ala gözlərinə uyub gəldim mən.
Könlümü dinləsən, mənimlə getsən,
Üzməz qucağında səfalət səni.


Təxminən 1931/32-ci il mövsümündə Bakı Türk İşçi Teatrında tamaşaya qoyulması nəzərdə tutulan “Telli saz” tamaşasında Məcnunşah rolunu ifa etmək üçün opera teatrında çalışan Azərbaycan SSR xalq artisti H.Q. Sarabski dəvət olunubmuş. Müəyyən səbəblərə görə baş tutmayan bu tamaşada oynayacağı Məcnunşah rolunu aktyor çox böyük həvəslə məşq edir və deyirmiş ki, bu mənim yaradıcılığımda tamamilə yeni bir obraz olacaqdır. Mən çalışacağam ki, qayğılı insan taleyinin rəmzi olan Məcnunşahın obrazını tamaşaçılara olduğu kimi göstərə bilim.