Azerbaycanda musiqi

[Emine]

MUSİQİ SENETİNİN İNKİŞAFI

Azerbaycanın zengin musiqi seneti çoxesrlik inkişaf tarixine malikdir. Bu musiqi haqqında ilk melumatlar arxeoloji qazıntılar zamanı elde edilen bir sıra abidelerden, Qobustan (e.e. XVIII-III minillikler) ve Gemiqaya (e.e. III-I minillikler) qaya resmlerinden alınmışdır. "Kitabi - Dede Qorqud"da (VII yüzil), Nizaminin, Füzulinin eserlerinde orta esrlerin musiqi heyatı, musiqi janrları, musiqi aletleri barede zengin melumat verilmişdir. Azerbaycanın Sefieddin Urmevi (XIII esr), Ebdülqadir Marağai (XIV esr), Mirzebey (XVII esr), Mir Möhsün Nevvab (XIX esr) kimi meşhur alimlerinin risalelerinde orta esr musiqi medeniyyetinin, ifaçılığının yüksek inkişaf seviyyesi açıqlanmış, Azerbaycan musiqisinin nezeri problemleri işlenilmişdir.


İlk yazılı edebi abidemiz olan "Kitabi-Dede Qorqud" dastanında musiqi ile bağlı bir sıra parçaların mövcudluğu, dastan boyunca müxtelif musiqi aletlerinin adlarının çekilmesi müsiqimizin qedimliyine eyani sübutdur.


Mir Möhsun Nevvab Qarabaği

İlk yazılı musiqi risalelerimiz ise XIII esre aiddir. XIII-XV esrlerde Yaxın ve Orta Şerqin musiqi-nezeri fikrinin inkişafı mehz Azerbaycanın iki böyük alimi ve musiqiçisi Sefieddin Urmevi (1217-1294) ve Ebdulqadir Marağainin (1353-1435) adları ile bağlıdır. Urmevinin yazdığı "Kitab El-Edvar" ve "Şerefiyye" risaleleri Azerbaycanda musiqi elminin esasını qoymuş ve onun gelecek inkişafı üçün zemin yaratmışdır. O, musiqi elmine "Sistemçilik" mektebinin yaradıcısı kimi, tabulaturanın banisi kimi daxil olmuşdur. Urmevinin yaratdığı musiqi sistemi, not cedveli o dövrün en kamil not sistemi ve tabulaturası idi.


Marağaiden sonra yaranmış risalelerde Şerq musiqi nezeriyyesinin esasını teşkil eden bir çox mürekkeb nezeri problemler artıq qoyulmamış ve qismen qoyulmuşsa da müxtelif variantlarda evvelkilerin tekrarı olmuşdur. Bu risalelerin esas deyeri ise onların tecrübi ehemiyyetinde idi. Bu dövrün risalelerinden Marağainin kiçik oğlu Ebdüleziz Çelebinin "Neqavetil edvar" risalesini ve onun oğlu Mahmud Çelebinin "Meqasid el-Edvar" eserini göstermek olar.


XVII esrin evvellerinde Cenubi Azerbaycanda yaranmış maraqlı risalelerden biri de Mirze beyin "Musiqi haqda" risalesidir.


Mirze Sadıq (Sadıqcan)

XIX yüzilin axırlarından etibaren Azerbaycanın bir sıra şeherlerinde musiqi meclisleri, cemiyyetleri, dernekleri teşkil olunur (Şamaxıda Mahmud Ağanın, Şuşada Xarrat Qulu Mehemmed oğlunun, Mir Möhsün Nevvabın, Bakıda Meşedi Melik Mensurovun). XIX yüzilin 80-ci illerinde M.M.Nevvab meşhur xanende Hacı Hüsü ile birge yaratdığı "Musiqiçiler meclisi"nde musiqinin estetik problemleri, ifaçılıq, muğam seneti müzakire olunurdu. Meclise meşhur xanende ve sazendeler Meşedi Cemil Emirov, İ.Abdullayev, S.Şuşinski, Sadıxcan ve b. daxil idi. Şuşa vokal senetinin görkemli nümayendelerinden Xarrat Qulunun telebesi Hacı Hüsü idi. O, muğamları bilen müsiqişünas ve alim olmuş, bir sıra muğamları tekmilleşdirmiş, yeni muğamları yaratmışdır. Mirze Sadıq esed oğlu (Sadıqcan) XIX yüzilin böyük tar ustadı olmuş, tarı rekonstruksiya etmiş ve müasir tarın yaradıcısı olmuşdur. Meşedi Zeynal Meşedi cemil Emirov, Şirin Axundov, Qurban Primov bu mektebin davamçılarıdır.


Meşedi Cemil Emirov

Dünyada bir neçe şeher var ki, musiqi onun her daşına, qalasına, ab-havasına hopmuşdur. Bele şeherlerden Avstriyanın Vyana, İtaliyanın Neapol, Azerbaycanın da Qarabağının Şuşa şeheridir. Hetta xalq arasında meşhur kelam var ki, "Şuşada körpeler belekde bele muğam üstünde ağlarlar".


Şuşa Qafqazının konservatoriyası tebirini ve teyinini haqlı olaraq qazanmışdır. Şuşa konservatoriyasının parlaq nümayendeleri dünyanın bütün qitelerinde Azerbaycan musiqisini leyaqetle temsil ederek ona şöhret getirmişler.


Cabbar Qaryağdı oğlu

Şuşa - Mir Möhsün Nevvabın, Xarrat Qulunun, Hacı Hüsünün, Sadıxcanın, Meşedi İsinin, Ebdülbağı Zülalovun, Cabbar Qaryağdıoğlunun, Keçeci oğlu Memmedin, Meşedi Memmed Ferzeliyevin, İslam Abdullayevin, Seyid Şuşinskinin, Bülbülün, Zülfi Adıgözelovun, Xan Şuşinskinin, Meşedi Cemil Emirovun, Qurban Pirimovun, bestekarlardan Üzeyir Hacıbeyovun, Zülfüqar Hacıbeyovun, Fikret Emirovun, Niyazinin, efrasiyab Bedelbeylinin, Soltan Hacıbeyovun, eşref Abbasovun, Süleyman elesgerovun, müğenni Reşid Behbudovun vetenidir. Bu hele Şuşa musiqiçilerinin tam siyahısı deyil.


XX yüzilin evvellerinde ictimai-siyasi ve medeni yükseliş şeraitinde Ü.Hacıbeyov müasir Azerbaycan professional musiqi medeniyyetinin esasını qoydu ve şifahi eneneli milli senetle bestekar yaradıcılığının sintezini yaratdı. Bu da Şerq ae Qerb medeniyyetlerinin feal qarşılıqlı tesirine sebeb oldu. 1908-ci ilde Ü.Hacıbeyov H.Z.Tağıyevin teatrında qoyduğu "Leyli ve Mecnun" operası ile tekce Azerbaycan operasının deyil, bütün müselman Şerqinde opera senetinin esasını qoydu, muğam-opera janrının yaradıcısı oldu. Azerbaycan dinleyicisi üçün yeni janrın qavranılmasında çetinlik olacağını derk eden Ü.Hacıbeyov Füzulinin "Leyli ve Mecnun" poemasına ve xalq musiqi janrlarına (muğam, mahnı, reqs) müraciet etmiş, dövrün Ehval-ruhiyyesi, xalqın menevi telebleri ile sesleşen sehne eseri yaratmışdır