azerbaycan turkcesi dersleri detayli

[Emine]

Seçib Yenidәn Sahmanlayan:
Küyülü Sәid Nәccari[/CENTER]

İçindәkilәr:

1-ci Dәrs:

Әlifba............................................ ....................................... 3
2-ci Dәrs: Sәs............................................... ......................................... 5
3-cü Dәrs: Kar vә Cingiltili Sәssizlәr ............................................ 6
4-cü Dәrs: Qalın vә İncә Sәslilәr .................................................. . 7
5-ci Dәrs: Dodaqlanan vә Dodaqlanmayan Sәslilәr................ 8
6-cı Dәrs: Sәsli Uyğunluğu (Ahәng) Qanunu ............................ 9
7-ci Dәrs: Ardıcıllıq Qanunu .................................................. ........ 10
8-ci Dәrs: Heca.............................................. ..................................... 11
9-cu Dәrs: Sözlәrin Son Hәrfi............................................. ........... 12
10-cu Dәrs: Söz vә Onun Quruluşu.......................................... ... 13
11-ci Dәrs: Düzәltmә Sözlәr vә Sözdüzәldici Şәkilçilәr....... 14
12-ci Dәrs: Mürәkkәb Sözlәr vә Onların Yazılışı .................... 15
13-cü Dәrs: Şәkilçilәrin Növlәri .................................................. . 16
14-cü Dәrs: Şәkilçilәrin Yazılışı.......................................... .......... 17
15-ci Dәrs: Nitq Bölümlәri .................................................. ........... 18
16-cı Dәrs: İsim (Ad) .................................................. ..................... 19
17-ci Dәrs: İsimlәrin Quruluşca Növlәri ................................... 20
18-ci Dәrs: İsimlәrdә Bağlılıq.......................................... ............. 23
19-cu Dәrs: İsmin Halları .................................................. ............. 26
20-ci Dәrs: Bağlılıq vә Hal Şәkilçilәri Birlikdә......................... 29
21-ci Dәrs: İsimlәrdә Xәbәr Әlamәti ......................................... 32
22-ci Dәrs: Sifәt............................................. .................................... 34
23-cü Dәrs: Sifәtlәrin Dәrәcәsi .................................................. .. 38
24-cü Dәrs: Say............................................... ................................... 40
25-ci Dәrs: Әvәzliklәr .................................................. .................... 41
26-cı Dәrs: Eylәm............................................. ................................. 43
27-ci Dәrs: Anasöz............................................ ................................ 45
28-ci Dәrs: Eylәmin Danması........................................... ............. 46
29-cu Dәrs: Tә'sirli vә Tә'sirsiz Eylәmlәr.................................. 47
30-cu Dәrs: Eylәmlәrin Növü.............................................. .......... 49
31-ci Dәrs: Eylәmlәrdә Zaman .................................................. ... 51
32-ci Dәrs: Eylәmlәrdә Bitişәn Şәxs Әvәzliklәri .................... 55
33-cü Dәrs: Eylәmin Şәkillәri......................................... ............... 56
34-cü Dәrs: Eylәmin Ümumi Şәkillәri ........................................ 59
35-ci Dәrs: Eylәmlik Bağlamalar ................................................. 60
36-cı Dәrs: Zәrf.............................................. ................................ 62
Qaynaqça:......................................... .............................................63

1-ci Dәrs: Әlifba

Azәrbaycan Türkcәsi, indiyәcәn, üç әlifbada yazılıbdır.
Quzey Azәrbaycanda Әrәb, Kiril vә Latın әlifbalarında,
Güney Azәrbaycanda isә, yalnız, Әrәb әlifbasında yazılıb.


2-ci Dәrs: Sәs

Azәrbaycan Türkcәsindә sәslәr iki yerә bölünür:
sәslilәr vә sәssizlәr. Sәslilәri tәlәffüz edәndә, hava azad
şәkildә ağızdan çıxır. Azәrbaycan Türkcәsindә doqquz
sәsli vardır:

- Aa: adam
- Ee: ev
- Әә: әl
- Iı: qız
- İi: dil
- Oo: yol
- Öö: göz
- Uu: duz
- Üü: üz


Sәssizlәrin tәlәffüzündә, hava axını ağızdan çıxanda,
bir maneyә rast gәlir. Azәrbaycan Türkcәsindә 23 sәssiz
vardır:


B, C, Ç, D, F, G, Ğ, H, X, J, K, Q, L, M, N, P, R, S,
Ş, T, V, Y, Z.

3-cü Dәrs: Kar vә Cingiltili Sәssizlәr

Azәrbaycan Türkcәsinin sәssizlәri ya kar ya da
cingiltili olur.

Kar sәssizlәri tәlәffüz edәndә, sәs tellәri titrәmir vә
sәs eşidilmir: p, t, k kimi.

Cingiltili sәssizlәri tәlәffüz edәndә, sәs tellәri titrәyir
vә sәs eşidilir: b, n, z kimi.

Azәrbaycan Türkcәsindә kar sәssizlәrә nisbәt,
cingiltili sәssizlәr çox işlәnir.

4-cü Dәrs: Qalın vә İncә Sәslilәr

Azәrbaycan Türkcәsindә olan sәslilәrdәn dördü
qalındır:

- a
- ı
- o
- u

Bu sәslilәri deyәndә, dil arxa tәrәfdә yuxarı qalxır vә
sәs qalın çıxır. Bunlara dilarxası vәya qalın sәslilәr deyilir.
Qalan beş sәsli incәdir:

- e
- ә
- i
- ö
- ü

Bu sәslilәri deyәndә, dilin qabaq bölümü öndamaqda
qalır vә sәs incә çıxır. Bunlara incә sәslilәr deyilir.
Sәslilәrdәn o, ö, e, әsl Türk sözlәrindә birinci
hecada gәlә bilәr.

"Azәrbaycan Türkcәsinin sәslilәri qısadır."

5-ci Dәrs: Dodaqlanan vә Dodaqlanmayan
Sәslilәr

Sәslilәrin bә'zisini deyәndә, dodaqlar girdәlәşib irәli
uzanır. Belә sәslilәrә dodaqlanan sәslilәr deyilir:

- o
- ö
- u
- ü

Qalan beş sәslini deyәndә dodaqlar tәbii halda qalır
vә sәs tәlәffüzünә qatılmır. Bunlara dodaqlanmayan
sәslilәr deyilir:

- a
- e
- ә
- ı
- i

[Emine]

6-cı Dәrs: Sәsli Uyğunluğu (Ahәng) Qanunu

Әsl Türk sözlәrindә, sәslilәr ya incә olar ya da qalın.
Demәk, bir sadә sözdә sәslilәrin hamısı bir cinsdәn
olmalıdır.
Sözlәrdә qalın vәya incә sәslilәrin bir cinsdәn
olmasına sәsli uyğunluğu (ahәng) qanunu deyilir,
örnәk- lәr:

- qalın:

* oyun
* ayaq
* dodaq
* yoldaşlıq
* vurğun

- incә:

* evli
* eşik
* süpürgә
* kәndçi
* dirsәk
* ödәmәk

7-ci Dәrs: Ardıcıllıq vәya Sәslilәrin Bir-birinin
Dalınca Gәlmәsi Qanunu

Әsl Türk sözlәri, sәslilәr müәyyәn tәrtiblә düzülәndә,
düzәlir.
Bu tәrtibә, ardıcıllıq vәya sәslilәrin bir-birinin dalınca
gәlmәsi qanunu deyilir.
Demәk, bu dilin sözünün birinci sәslisini bilsәk, sәsli
uyğunluğu qanunu yardımı ilә, sonrakı hecalarda gәlәn
sәslilәri dә tә'yin edә bilәrik.

Örnәk:

- getdikcә
- dondurma
- tökülmәk.

8-ci Dәrs: Heca

Sözlәr parça-parça deyilir; hәr parça bir hecadır vә
hәr hecada bir sәsli vardır:

- birhecalı: at, göz
- ikihecalı: ana, qoçaq
- üçhecalı: qardaşlıq, dumanlıq
- dördhecalı: yazıçılıq, Azәrbaycan
- beşhecalı: Azәrbaycanlı, yaşıllaşdırmaq

Azәrbaycan Türkcәsinin әsl sözlәrini nәzәrә alaraq,
beş növ heca görürük :

1. Tam açıq heca: sözün әvvәlindә gәlәr vә yalnız
bir sәslidәn ibarәt olar, örnәk: a + na, a + çıq.

2. Açıq heca: bir sәssizlә bir sәslidәn ibarәtdir vә
sözün hәr yerindә gәlә bilәr, örnәk: ba + ba, bi
+ bi.

3. Qapalı heca: bir sәsli ilә bir sәssizdәn qurulan
hecadır. Bu heca sözün hәr yerindә gәlә bilәr,
örnәk: at, üç.

4. Tam qapalı heca: iki sәssizin arasında bir
sәslidәn ibarәt olan hecadır. Bu heca sözün hәr
yerindә işlәnir, örnәk: bal, gül.

5. İkinci tam qapalı heca: üç sәssiz vә birinci
sәssizdәn sonra gәlәn bir sәslidәn ibarәt olan
hecadır. Sonrakı iki sәssizdәn biri mütlәq cingiltili
olmalıdır, örnәk: sәrt, qurd.

9-cu Dәrs: Sözlәrin Son Hәrfi

Azәrbaycan Türkcәsinin sözlәri eşidildiyi kimi yazılır:

1. Axırı "q" ya "ğ" vәya "x" tәlәffüz olan sözlәr, әgәr
tәkhecalı olsalar, "ğ" ya "x" vә әgәr iki vәya
çoxhecalı olsalar, "q" şәklindә yazılar. Örnәk: çox,
yağ, bax, zığ, uşaq, qaçmaq.

2. Qalın sәsli anasözlәr (mәsdәr) "q", incә sәslilәr isә
"k" ilә bitәr, örnәk: yazmaq, olmaq, yemәk, sönmәk.

3. Sözlәrin axırındakı "q" hәrfi, iki sәsli arasına düşsә,
"ğ" hәrfinә çevrilәr, örnәk: uşaq + ı/ uşağı.

4. İki vәya çox hecalı sözlәrin sonundakı "t" hәrfi, iki
sәsli arasına düşәndә, "d" hәrfinә çevrilәr. Örnәk:
qaçırt + ır / qaçırdır, unut + ur / unudur.

5. Sözlәrin sonundakı "k" hәrfi, iki sәsli arasına
düşәndә, "g" vәya "y" hәrfinә çevrilir. Örnәk: çörәk
+ i / çörәyi (çörәgi), әmәk + i / әmәyi (әmәgi).

10-cu Dәrs: Söz vә Onun Quruluşu

Sözlәr quruluşlarına görә üç cür olur:

1. Sadә sözlәr: hәmişә sabit qalıb, tәklikdә anlamı
(mә'na) olan, bir hәrfi düşsә anlamını itirәn
sözlәrә sadә sözlәr deyilir.
Örnәk: ana, bacı, divar.

2. Düzәltmә sözlәr: bir sadә söz vә sözdüzәldәn
şәkilçidәn ibarәt olan sözlәrә, düzәltmә sözlәr
deyilir.
Örnәk: vәtәndaş / vәtәn + daş, atlı /
at+ lı.

3. Mürәkkәb sözlәr: iki vәya neçә kökdәn düzәlәn
sözlәrә, mürәkkәb sözlәr deyilir.
Örnәk: istiot / isti + ot, әlüzyuyan / әl
+ üz + yuyan.
"Sözün dәyişilmәyәn vә müstәqil anlamı olan
bölümünә, kök deyilir."
"Sözün dәyişәn vә müstәqil işlәnmәyәn bölümünә,
şәkilçi vәya әk deyilir.

[Emine]

11-ci Dәrs: Düzәltmә Sözlәr vә Sözdüzәldici

Şәkilçilәr
Yeni söz düzәltmәk üçün, köklәrә artırılan
şәkilçilәrә, sözdüzәldici şәkilçilәr deyilir.

Örnәk:

gözlük
gözlü
gözәtçi
gözsüz

Yuxarıdakı örnәklәrdә "göz" sözünә çeşidli
(müxtәlif) şәkilçilәr qoşmaqla, cürbәcür sözlәr yaranır.

12-ci Dәrs: Mürәkkәb Sözlәr vә Onların
Yazılışı

Mürәkkәb sözlәr, aşağıdakı qaydalarla yaranır:

1. İki vә hәrdәn üç sadә sözün birlәşmәsindәn,
örnәk: Düz Küyü, qaraqaş, uzunburun

2. Yaxınanlamlı iki sözün birlәşmәsindәn,
örnәk: ev-eşik, üst-baş, çal-çağır

3. Eyni sözlәrin tәkrarı ilә,
örnәk: üzbәüz, baş-başa

4. Ziddanlamlı sözlәrin birlәşmәsindәn,
örnәk: yer-göy, gecә-gündüz

13-cü Dәrs: Şәkilçilәrin Növlәri

Azәrbaycan Türkcәsindә şәkilçilәr görәvlәrinә
(vәzifә) görә iki yerә bölünür:

[B]1. Sözdüzәldici şәkilçilәr: bә'zi şәkilçilәr, sözә
artırılanda, o sözün anlamını dәyişib yeni-anlamlı söz
yaradar. Belә şәkilçilәrә, sözdüzәldici şәkilçilәr deyilir.

Örnәk:
-çı / boyaqçı,
-suz / susuz,
-li / yemәli,
-lıq / ağalıq

2. Sözdәyişdirici şәkilçilәr: bә'zi şәkilçilәr sözә
artırılanda, onun yalnız zahirdәki şәklini dәyişib,
anlamında heç bir dәyişiklik yaratmır. Belә şәkilçilәrә,
sözdәyişdirici şәkilçilәr deyilir.

Örnәk:
-da / dağda,
-dәn / Küyüdәn,
-a / yoldaşa,
-yә / dәrәyә

14-cü Dәrs: Şәkilçilәrin Yazılışı

1. Sözlәrin son sәslisinin ancaq qalın vәya incәliyinә
bağlı olan şәkilçilәr, iki şәkilli olur. Belә şәkilçilәrin
qalınlarında "a" incәlәrindә isә "ә" sәslisi işlәnir.

Örnәk:

a. qalın sözdәyişdirici şәkilçilәr: -lar / qapılar, -
da / dağda, -dan / uşaqdan

b. incә sözdәyişdirici şәkilçilәr: -lәr / evlәr, -dә
/ gündә, -dәn / çiçәkdәn

c. qalın sözdüzәldici şәkilçilәr: -ma / qalma, -
an / yanan

ç. incә sözdüzәldici şәkilçilәr: -mә / gülmә, -әn
/ sevinәn

2. Sözün son sәslisinin qalın vәya incәliyi, ha belә
dodaqlanan vәya dodaqlanmayan olmasına bağlı
olan şәkilçilәr dördçeşidli olur. Belә şәkilçilәrin
qalınlarında, sәsli uyğunluğu qanununa görә "ı" vәya
"u", incәlәrindә isә "i" vәya "ü" işlәnir,

örnәk:

a. qalın sözdәyişidirici şәkilçilәr: -ı / qarpızı, -ın
/ qarpızın, -u / duzu, -un / duzun

b. incә sözdәyişdirici şәkilçilәr: -i / dili, -in /
dilin, -ü / günü, -ün / günün

c. qalın sözdüzәldici şәkilçilәr: -lıq / yaylıq, -sız
/ paltarsız, -luq / qonşuluq, -suz /
odunsuz

ç. incә sözdüzәldici şәkilçilәr: -lik / kölgәlik,
- siz / evsiz, -lük / gözlük, -süz / gülsüz

15-ci Dәrs: Nitq Bölümlәri

Hәr dilin sözlәri çeşidli bölümlәrә bölünür. Onlara
nitq bölümlәri deyilir.
Azәrbaycan Türkcәsindә on cür nitq bölümü vardır.
Bunlardan bә'zisinin mәtndәn eşikdә, müstәqil anlamı
olur. Bunlara әsas nitq bölümlәri deyilir. Azәrbaycan
Türkcәsindә yeddi cür әsas nitq bölümü var:

1. isim: ana, vәtәn

2. sifәt: ağ, böyük

3. say: bir, iki

4. әvәzlik: mәn, sәn

5. eylәm (fe'l): yazdım, gedirәm
6. zәrf: yavaş, diqqәtlә
7. nida: ax! hoy!

Mәtndәn eşikdә müstәqil anlamı olmayan nitq
bölümlәrinә, kömәkçi nitq bölümlәri deyilir.

1. qoşma: sarı, -dәk, kimi, görә
2. bağlayıcı: hәm, da, yoxsa, ancaq
3. әdat: ki, -mi, bәs, ha[/B]

[Emine]

16-cı Dәrs: İsim (Ad)


Şeylәr vә kimsәlәrin adını bildirәn sözlәrә, isim
deyilir:

1. özәl (xüsusi) isimlәr: varlığı tәk olan şeylәri
bildirәn sözlәrә deyilir, örnәk: Savalan, Babәk,
Tәbriz.

2. genәl (ümumi) isimlәr: cinsibir şeylәrin ümumi
adı olan sözlәrә deyilir, örnәk: adam, kitab.

3. mücәrrәd isimlәr: maddә xaricindә olan vә
әllәnmә- yәn şeylәrin adına deyilir, örnәk: yaxşılıq,
qoçaqlıq.

4. mücәrrәd olmayan isimlәr: canlılar vә cansızların
adına deyilir, örnәk: su, quş.

5. tәklik isimlәr: isimlәrin çoxu, sonunda toplu (cәm)
әlamәti olmayanda, tәk bir şeyi bildirir. Belә isimlәrә,
tәklik isimlәr deyilir, örnәk: ata, ev.

6. çoxluq isimlәr: sonunda toplu әlamәti olmayanda
da çoxluğu bildirәn adlara deyilir, örnәk: el, ulus,
sürü.

7. isimlәrin toplusu: Azәrbaycan Türkcәsindә
isimlәrin toplu әlamәti, ikiçeşidli "-lar, -lәr"-dәn
ibarәtdir. İsmin son sәslisi qalın olsa "-lar", incә olsa
"-lәr"-dәn yararlanarlar, örnәk: dost / dostlar,
qarpız / qarpızlar, çöl / çöllәr, gәmi / gәmilәr.

17-ci Dәrs: İsimlәrin Quruluşca Növlәri

1. Sadә isimlәr: bir kökdәn ibarәt olan vә bir hәrfi
düşәndә anlamını itirәn isimlәrә, sadә isimlәr deyilir,
örnәk: çörәk, at.

2. Düzәltmә isimlәr: bir kök vә bir vәya bir neçә
södüzәldici şәkilçidәn әmәlә gәlәn isimlәrә, düzәltmә
isimlәr deyilir.

Çağdaş Azәrbaycan Türkcәsinin standard şivәsindә
var olan düzәltmә isimlәr:

i. Türkcә şәkilçilәrlә düzәlәnlәr:
-lıq, -lik, -luq, -lük: dağlıq, çәrçilik,
ucuzluq, düzlük

-ça, -çә: qazança, dәftәrçә

-laq: duzlaq, çaylaq
-çı, -çi, -çu, -çü: yazıçı, çörәkçi, odunçu,
üzümçü
-lı, -li, -lu, -lü: dadlı, evli, duzlu, sözlü
-daş: yoldaş, әmәkdaş, vәtәndaş
-cıq, -cik, -cuq, -cük, -cığaz, -ciyәz:
anacıq, evcik, yavrucuq, gözcük, qızcığaz,
nәnәciyәz

ii. Fars vә Әrәb dillәrindәn alınmış şәkilçilәrlә
hәmәn dillәrdәn alınmış sözlәrdәn düzәlәn
düzәltmә isimlәr:

-iyyәt: ziddiyyәt, şәxsiyyәt
-yat, -at: әdәbiyyat, tә'limat
-iyyә: sәviyyә, fәrziyyә
-i, -vi: Xaqani, Gәncәvi
-dar: eldar, havadar

iii. Avropa dillәrindәn alınmış şәkilçilәrlә
hәmәn dillәrdәn alınmış sözlәrdәn
yaranan düzәltmә isimlәr:

-izm: idealizm -ist: maşınist -ik:
akademik, biolijik

iv. Türkcә şәkilçilәrlә hәmәn dilin
eylәmlәrindәn düzәlәn isimlәr:

-ıq, -ik, -uq, -ük: qatıq, bilik, qoruq,
hörük
-ış, -iş, -uş, -üş: qaçış, gәliş, uçuş, görüş
-ma, -mә: vuruşma, süzmә
-aq, -әk, -q, -k: yataq, sürәk, daraq,
әlәk
-caq, -cәk: sancaq, yellәncәk
-ım, -im, -um, -üm: yığım, içim, udum,
ölüm
-qa, -gә: qovurqa, süpürgә
-ar, -әr: açar, gülәr
-tı, -ti, -tu, -tü: qışqırtı, göyәrti, gurultu,
üzüntü
-qın, -kin, -qun, -gün, -ğın, -ğun:
basqın, kәskin, tutqun, süzgün, dalğın,
vurğun
-qı, -ki, -qu, -gü, -ğı, -ğu: asqı, seçki,
pusqu, bölgü, çalğı, sorğu
-ın, -in: axın, biçin
-ı, -i, -u, -ü: yazı, çәki, pozu, ölçü
-ıcı, -ici, -ucu, -ücü: satıcı, bilici, sorucu,
bölücü
-ınc, -inc, -unc, -ünc: qaxınc, sevinc,
qorxunc, gülünc
-acaq, -әcәk: yanacaq, silәcәk
-cә: düşüncә
-gәc: süzgәc
-ac,-әc: tıxac, döyәc
-ir: gәlir
-ıc: ayrıc
-ıntı, -inti, -untu, -üntü: qazıntı, әzinti,
ovuntu, çöküntü
-maz, -mәz: solmaz, sönmәz

3. Mürәkkәb isimlәr: iki vәya neçә müstәqil sözdәn
әmәlә gәlәn sözlәrә, mürәkkәb isimlәr deyilir.

i. iki müstәqil sözdәn yarananlar: Böyükağa,
hacıleylәk
ii. bir sözün tәkrarından әmәlә gәlәnlәr:
qala-qala, deyә-deyә
iii. anlamca zidd olan iki sözün
birlәşmәsindәn әmәlә gәlәnlәr: var-yox,
az-çox
iv. bir anlamlı vә bir anlamsız sözün
birlәşmәsindәn әmәlә gәlәnlәr: adammadam,
qız-mız

18-ci Dәrs: İsimlәrdә Bağlılıq

Bir şeyin bir şәxsә bağlı vәya aid olduğunu bidirmәk
üçün, o şeyin isminin axırına müәyyәn şәkilçilәr
artırarlar.

1. Birinci tәk şәxsә bağlı olanda:

i. bağlı olan tәk şey sәssiz ilә bitsә, bağlılıq
әlamәti dördçeşidli "-ım, -im, -um, -üm”
olar, örnәk: kitabım, Tәbrizim, duzum,
gülüm.

ii. bağlı olan tәk şey sәsli ilә qurtarsa,
yuxarıdakı şәkilçilәrin ilkin sәslisi düşәr,
örnәk: anam, nәnәm, quzum, sürüm.

iii. bağlı olan şey toplu olsa, "-lar, -lәr” toplu
әlamәti artırılıb, ondan sonra bağlılıq
әlamәti "-ım, -im” gәlәr, örnәk: quzularım,
güllәrim.

2. Birinci toplu şәxsә bağlı olanda:

i. bağlı olan tәk şәy sәssizlә bitsә, bağlılıq
әlamәti dördçeşidli "-ımız, -imiz, -umuz, -
ümüz" olar, örnәk: bağımız, evimiz,
yurdumuz, gölümüz.

ii. bağlı olan tәk şey sәsli ilә qurtarsa,
yuxarıdakı şәkilçilәrin ilkin sәslisi düşәr,
örnәk: anamız, nәnәmiz, quzumuz,
güzgümüz.

iii. bağlı olan şey toplu olsa, "-lar, -lәr" toplu
әlamәti artırılıb, ondan sonra bağlılıq
әlamati "-ımız,-imiz" gәlәr, örnәk:
qoyunlarımız, güzgülәrimiz.

3. İkinci tәk şәxsә bağlı olanda:

i. bağlı olan tәk şey sәssiz ilә bitsә, bağlılıq
әlamәti dördçeşidli "-ın, -in, -un, -ün" olar,
örnәk: kitabın, evin, yurdun, gülün.

ii. bağlı olan tәk şey sәsli ilә qurtarsa,
yuxarıdakı şәkilçilәrin ilkin sәslisi düşәr,
örnek: anan, nәnәn, quzun, güzgün.

iii. bağlı olan şey toplu olsa, "-lar, -lәr" toplu
әlamәti artırılıb, ondan sonra bağlılıq әlamәti
"-ın, -in" gәlәr, örnәk: kitabların, evlәrin,
quzuların, güllәrin.

4. İkinci toplu şәxsә bağlı olanda:

i. bağlı olan tәk şey sәssiz ilә bitsә, bağlılıq
әlamәti dördçeşidli "-ınız = -ız, -iniz = -iz, -
unuz = -uz, -ünüz = -üz" olar, örnәk:
kitabınız = kitabız, eviniz = eviz, yurdunuz =yurduz, sözünüz = sözüz.

ii. bağlı olan tәk şey sәsli ilә qurtarsa, yuxarıdakı
şәkilçilәrin ilkin sәslisi düşәr, örnәk: ananız =
anaz, nәnәniz = nәnәz, quzunuz = quzuz,
güzgünüz = güzgüz.

iii. bağlı olan şey toplu olsa, "-lar, -lәr" toplu
әlamәti artırılıb, ondan sonra bağlılıq әlamәti
"-ınız = -ız, -iniz = -iz" gәlәr, örnәk:
kitablarınız = kitablarız, güllәriniz = güllәriz.

5. Üçüncü tәk şәxsә bağlı olanda:

i. bağlı olan tәk şey sәssiz ilә bitsә, bağlılıq
әlamәti dördçeşidli "-ı, -i, -u, -ü" olar, örnәk:kitabı, evi, yurdu, söz[U]ü

[Emine]

19-cu Dәrs: İsmin Halları[/COLOR]

İsimlәrin cümlә içindә çeşidli şәkillәrә düşmәsinә,
ismin halları deyilir:

1. Adlıq hal: bu, ismin birinci şәkli vә adıdır vә şәkilçisi
olmaz. Bu hal "kim?" vәya "nә?" sorğularından
birisinә cavab verir, örnәk: ana “Kim?”, kitab
“Nә?”

2. Yiyәlik hal: bu hal iki şey arasında sahiblik, yiyәlik
mәzmununu bildirir. Bu halda olan isimlәr "kimin?"
vәya "nәyin?" sorğularından birisinә cavab verir,
örnәk: Füzulinin qәzәli “Kimin qәzәli?”

* Bu halın şәkilçilәri aşağıdakılardan ibarәtdir:
i. isim sәssiz hәrflә bitsә, sözün son
sәslisi ilә uyğun, dördçeşidli "-ın, -in, -
un, -ün" işlәnir, örnәk: Azәrbaycanın,
elin, dostun, gülün.

ii. isim sәsli hәrflә bitsә, şәkilçi ilә ismin
arasına bir "-n-” hәrfi artırılır, örnәk:
atanın, dirinin, quzunun, özünün.

3. Yönlük hal: bu hal iş vә hәrәkәtin yönünü (cәhәt)
vәya hәdәfini bildirir. Özü dә "hara?” vәya "nәyә?"
sorğularından birisinә cavab verir, örnәk: Bağa
gedirәm. “Hara gedirәm?”, Kitaba baxıram. “Nәyә
baxıram?”

* şәkilçilәr:

i. isim sәssiz hәrflә bitsә, sözün son
sәslisi ilә uyğun, qalınlarda "-a",
incәlәrdә isә "-ә" işlәnәr, örnәk:
ağaca , evә.

ii. isim sәsli hәrflә bitsә, şәkilçi ilә ismin
arasına bir "-y-” hәrfi artırılır, örnәk:
anaya, nәnәyә, küçәyә.

4. Tә'sirlik hal: bu hal eylәmin (fe'l) tә'siri üstünә
düşәn isimlәri göstәrir. Bu halda işlәnәn isimlәr
"kimi?" vәya "nәyi?" sorğularından birisinә cavab
verir, örnәk: Müәllimi gördüm. “Kimi gördüm?”,
Şe'ri oxudum. “Nәyi oxudum?”

* şәkilçilәr:

i. isim sәssiz hәrflә bitsә, sözün son
sәslisi ilә uyğun, dördçeşidli "-ı, -i, -u, -
ü" işlәnәr. Örnәk: otağı, vәtәni, duzu,
gözü.

ii. isim sәsli hәrflә bitsә, şәkilçi ilә ismin
arasına "-n-” hәrfi artırılır. Örnәk:
ananı, bәbәni, quzunu, düyünü.

5. Yerlik hal: bu halda, isim işin vәya hәrәkәtin baş
verdiyi yeri bildirir. Bu haldakı isimlәr, "kimdә?",
"nәdә?" vәya "harada?" sorğularından birisinә cavab
verir, örnәk: Kitab Aydındadır. “Kitab kimdәdidr?”

* şәkilçilәr:

i. ismin son sәslisi qalın olsa, "-da" şәkilçisi
ismin sonuna artırılır. Örnәk: anada,
zurdda, otaqlarda.

ii. ismin son sәslisi incә olsa, "-dә" şәkilçisi
ismin sonuna artırılır. Örnәk: evdә,
çöldә , evlәrdә.

6. Çıxışlıq hal: bu hal iş vәya hәrәkәtin çıxdığı nöqtәni
bildirir. İsimlәr bu halda, "kimdәn?", "nәdәn?" vәya
"haradan?" sorğularından birisinә cavab verir,örnәk: Anar mәktәbdәn gәldi. “Anar haradan
gәldi?”

* şәkilçilәr:

i. ismin son sәslisi qalın olsa, "-dan" şәkilçisi
ismin sonuna artırılır, örnәk: anadan,
bağdan, babalardan.

ii. ii. ismin son sәslisi incә olsa, "-dәn"
şәkilçisi ismin sonuna artırılır, örnәk:
evdәn, sәndәn , körpәlәrdәn.
* isimlәr hәm bağlılıq, hәm dә hal şәkilçisi qәbul
edәndә, ilkcә bağlılıq, sonra isә hal şәkilçisi yazılar,
örnәk: qardaşıma, qardaşımızda, ...

20-ci Dәrs: Bağlılıq vә Hal Şәkilçilәri Birlikdә
"isim + bağlılıq + hal şәkilçisi"

1. Qalın dodaqlananlarda: ikinci tәk şәxsә aid olanda
*
i. adlıq: sәssizlә bitәndә / odunun, sәsli ilә
bitәndә
/ quyun
ii. yiyәlik: sәssizlә bitәndә / odununun, sәsli
ilә bitәndә / quyunun
iii. yönlük: sәssizlә bitәndә / odununa, sәsli ilә
bitәndә / quyuna
iv. tә'sirlik: sәssizlә bitәndә / odununu, sәsli
ilә bitәndә / quyunu
v. yerlik: sәssizlә bitәndә / odununda, sәsli ilә
bitәndә / quyunda
vi. çıxışlıq: sәssizlә bitәndә / odunundan, sәsli
ilә bitәndә / quyundan

2. Qalın vә incә dodaqlanmayanlarda: ikinci tәk şәxsә
aid olanda *

i. adlıq: sәssizlә bitәndә / qardaşın, sәsli ilә
bitәndә / bibin

ii. yiyәlik: sәssizlә bitәndә / qardaşının, sәsli
ilә bitәndә / bibinin

iii. yönlük: sәssizlә bitәndә / qardaşına, sәsli
ilә bitәndә / bibinә

iv. tә'sirlik: sәssizlә bitәndә / qardaşını, sәsli
ilә bitәndә / bibini

v. yerlik: sәssizlә bitәndә / qardaşında, sәsli
ilә bitәndә / bibindә

vi. çıxışlıq: sәssizlә bitәndә / qardaşından,
sәsli ilә bitәndә / bibindәn

3. Sәsli ilә bitәnlәr (qalın dodaqlanmayan vә incә
dodaq-lananlar ): ikinci tәk şәxsә aid /

i. adlıq: qalın sәsli ilә bitәndә / anan, incә
sәsli ilә bitәndә / hülün

ii. yiyәlik: qalın sәsli ilә bitәndә / ananın,
incә sәsli ilә bitәndә / hülünün

iii. yönlük: qalın sәsli ilә bitәndә / anana, incә
sәsli ilә bitәndә / hülünә

iv. tә'sirlik: qalın sәsli ilә bitәndә / ananı, incә
sәsli ilә bitәndә / hülünü

v. yerlik: -qalın sәsli ilә bitәndә / ananda, -
incә sәsli ilә bitәndә / hülündә.

vi. çıxışlıq: qalın sәsli ilә bitәndә / anandan,
incә sәsli ilә bitәndә / hülündәn

* Bu iki şәkilçi isimlәrә artırılanda, gördüyümüz kimi,
standard şivә normaları ilә, ikinci tәk şәxsdә yiyәlik,
yönlük vә tә'sirlik halında bir sıra dolaşıqlıqlar irәli
gәlir. Bu dolaşıqlıqları aradan qaldırmaq üçün, Güney
Azәrbaycanda, çox lәhcәlәrdә, hәmәn üç "-ın"
bağlılıq şәkilçisinin "-n-" hәrfini "-v-" hәrfinә
çevirirlәr, örnәk:
i. yiyәlik: odununun / odunuvun, quyunun
/ quyuvun, qardaşının / qardaşıvın, ananın
/ anavın, hülünün / hülüvün

ii. yönlük: odununa / odunuva, quyuna /
quyuva, qardaşına / qadaşıva, bibinә /
bibivә, anana / anava, hülünә / hülüvә

iii. tә'sirlik: odununu / odunuvu, quyunu /
quyuvu, qardaşını / qardaşıvı, bibini / bibivi,
ananı / anavı, hülünü / hülüvü

[Emine]

21-ci Dәrs: İsimlәrdә Xәbәr Әlamәti

Xәbәr şәkilçilәri bunlardır:

1. Birinci tәk şәxs:

i. söz sәssizlә bitsә, qalın sәslilәrdә "-am",
incәlәrdә isә "-әm" olar, örnәk: qoçağam,
gәncәm.

ii. söz sәsli ilә bitsә, yuxarıdakı şәkilçilәr
işlәnәr, amma iki sәsli arasında "-y-" hәrfi
gәlәr, örnәk: atayam, nәnәyәm.

2. Birinci toplu şәxs:

i. söz sәssizlә bitsә, dördçeşidli "-ıq, -ik, -uq, -
ük" gәlәr, örnәk: insanıq, gәncik, qohumuq,
böyügük.

ii. söz sәsli ilә bitsә, iki sәsli arasında "-y-"
hәrfi gәlәr, örnәk: bacıyıq, körpәyik,
odunçuyuq, sürücüyük.

3. İkinci tәk şәxs: hәm sәsli, hәm dә sәssiz hәrflә bitәn
sözlәrin son sәslisi qalın olsa "-san", incә olsa "-sәn"
işlәnәr, örnәk: qoçaqsan, babasan, nәnәsәn,
böyüksәn.

4. İkinci toplu şәxs: sözün son sәslisiylә ilgili,
dördçeşidli "-sınız = -sız, -siniz = -siz, -sunuz = -suz,
-sünüz = -süz" işlәdilir, örnәk: qoçaqsınız = qoçaqsız,
devsiniz = devsiz, qohumsunuz = qohumsuz,
düzsünüz = düzsüz.

5. Üçüncü tәk şәxs: sözün son sәslisiylә ilgili,
dördçeşidli "-dır, -dir, -dur, -dür" gәlәr, örnәk:
anadır, evdir, ovçudur, üzümdür.

6. Üçüncü toplu şәxs: 5-cidәki şәkilçilәrdәn sonra,
qalınlarda "-lar", incәlәrdә isә "-lәr" artırılır, örnәk:
qoçaqdırlar, nәnәdirlәr, oğrudurlar, düzdürlәr.
* Xәbәr әlamәtinin danması: bu әlamәt "deyil =
dәgil"-dәn ibarәtdir. Şәkilçilәr bu әlamәtin sonuna
artırılır, örnәk:
* deyilәm, deyilsәn, deyildir
* deyillik, deyilsiz, deyillәr.

22-ci Dәrs: Sifәt
İsimlәrin necәliyini bildirәn sözlәrә, sifәt deyilir.
Azәrbaycan Türkcәsindә:
1. sifәt isimdәn qabaq gәlәr: gözәl qız, qırmızı alma.
2. sifәt xәbәr olsa, isimdәn sonra gәlәr: vәtәn әzizdir.

*Sifәtlәrin quruluşca növlәri:

1. Sadә sifәtlәr: bir kökdәn ibarәt olar.

i. rәng: ağ, qara

ii. nәcürlük: yaxşı, pis

iii. ölçü vә hәcm: uca, qısa

iv. dad: şirin, acı

v. üzündәki әlamәt: şil, qoca

vi. istilik vә ağırlıq: ağır, isti

2. Düzәltmә sifәtlәr: bir söz vә bir şәkilçidәn düzәlir.

i. isimlik sifәtlәr: bir isim + şәkilçi
-lı, -li, -lu, -lü: dadlı, bilgili,
yuxulu,dözümlü

-sız, -siz, -suz, -süz: adsız, evsiz, yolsuz,
tüksüz

-çı, -çi, -çu, -çü: qaçaqçı, dәmirçi, odunçu,
döyüşçü

-lıq, -lik, -luq, -lük: dağlıq, hәftәlik,
donluq, günlük

-kı, -ki, -kü: axşamkı, sәhәrki, bugünkü

-kı, -ki: atamdakı, evdәki

-cıl, -cil, -cul, -cül: qabaqcıl, işcil,
qohumcul, ölümcül

ii. eylәmlik (fe'li) sifәtlәr:

* birinci dәstә: adlıq isim / eylәm kökü
+"an"/"әn"

Örnәk: qanan, görәn, yazılmayan,
anlaşılmayan.

* ikinci dәstә:

-mış, -miş, -muş, -müş: qocalmış,
gәlmiş, qurumuş, görmüş

-ar, -әr: axar, gülәr

-acaq, -әcәk (-yacaq, -yәcәk):
olacaq, gәlәcәk, yaşayacaq, әlәyәcәk

* üçüncü dәstә:

-malı, -mәli: oxumalı, görmәli

-ası, -әsi (-yası, -yәsi): yazası,
oxuyası, görәsi, bürüyәsi.

* dördüncü dәstә:
alınma, gәlmә

* beşinci dәstsә:

-ağan, -әyәn: qapağan, hürәyәn
-qan, -kәn: çalışqan, döyüşkәn
-aq, -әk: qorxaq, işlәk
-ğın (-ğın, -ğun, -gin, -gün) vә -qın
(-qın, -qun, -kin, -kün):

söz cingiltili sәssizlә bitsә, “-ğın”-
gillәr artırılar: azğın, solğun, әzgin,
düzgün

söz kar sәssizlә bitsә, “-qın”-gillәr
artırılar: satqın, tutqun, kәskin,
küskün

-ıcı, -ici, -ucu, -ücü, -yıcı, -yici, -
yucu, -yücü: alıcı, keçici, yorucu,
sürücü, partlayıcı, әlәyici, qoruyucu,
bürüyücü

-ıq, -ik, -uq, -ük: batıq, kәsik, uçuq,
sönük

-caq, -cәk: utancaq, sevincәk

-ınc, -inc, -unc, -ünc: qorxunc,
gülünc

-c: qısqanc, iyrәnc

-ım, -im, -um, -üm: atım, içim, tutum,
bölüm

-dıq, -dik, -duq, -dük: aldığım,
gәzdiyim, olduğum, gördüyün

-ә: kәsә

3. Mürәkkәb sifәtlәr: iki sözün birlәşmәsindәn
düzәlir.

i. Türkcә sözlәrlә әmәlә gәlәnlәr:

a. iki sifәtin tәkrarından düzәlәnlәr:
yaşıl-yaşıl

b. iki isimlik sifәtdәn düzәlәnlәr:
güllü-çiçәkli, bağlı-bağçalı

c. bir sadә sifәt vә bir isimlik
sifәtdәn düzәlәnlәr: ucaboylu,
istiqanlı

ç. bir sadә sifәt vә bir isimdәn
düzәlәnlәr: dikbaş, göygöz

d. bir eylәmlik sifәt vә bir isimdәn
düzәlәnlәr: açıqgöz

e. bağlılıq şәkilçisi olan bir isimlә bir
sifәtdәn düzәlәnlәr: gözütox,
dilişirin

ә. bir bağlılıq şәkilçisi olan isimlә
isimdәn düzәlәn sifәtlә
yarananlar: üstü-örtülü, gözüqanlı

f. bir bağlılıq şәkilçisi olan isimlә bir
eylәmlik sifәtdәn düzәlәnlәr: alnıaçıq,
yolunu-azmış

g. mürәkkәb eylәmlәrdәn
düzәlәnlәr: tә'yid olunan

ğ. "-dan, -dәn" şәkilçili bir isim vә bir
sifәtdәn düzәlәnlәr: daşdan-yumşaq,
dildәn-iti

h. bir say vә bir sadә isimdәn
düzәlәnlәr: beşbucaq, dördqapılı

ii. Әrәb vә Fars dillәrindәn alınmış mürәkkәb
sifәtlәr:

a. bir sifәt vә bir isimdәn
düzәlәnlәr: xoşbәxt, bәdtinәt

b. bir say vә bir isimdәn
düzәlәnlәr: yekrәng

c. bir isim vәya әsl sifәt vә bir
eylәmlik sifәtdәn düzәlәnlәr:
quşbaz, oyunbaz[/SIZE][/FONT]

[Emine]

23-cü Dәrs: Sifәtlәrin Dәrәcәsi[/COLOR]

Çağdaş Azәrbaycan Türkcәsindә sifәtin altı dәrәcәsi
vardır:

1. Adi dәrәcә: bu dәrәcәdә olan sifәtlәr, şeylәrin
әlamәtini adi şәkildә bildirir. Örnәk: qırmızı,
çalışqan, yaxşı.

2. Qarşılaşdırma (müqayisә) dәrәcәsi: bu dәrәcә iki
vәya çox şeydә olan eyni keyfiyyәti qarşılaşdırır. Bu
dәrәcәnin әlamәti üçdür:

i. -raq, -rәk: yaxşıraq, pisrәk

ii. -dan, -dәn: bu şәkilçilәr sifәtlәrә artırılmır,
bәlkә iki isimdәn, keyfiyyәti az olana әlavә
olur: Yuxu baldan şirindir.

iii. daha: daha böyük, daha gözәl

3. Üstünlük dәrәcәsi: bu dәrәcә ilә, bir keyfiyyәt, adi
dәrәcәdәn üstün göstәrilir. Bu dәrәcәnin әlamәtlәri
"әn, çox, lap, olduqca"-dan ibarәtdir ki, sifәtin
başına artırılır: әn gözәl, çox böyük, lap pis, olduqca
yaxşı.

4. Şiddәtlәndirmә dәrәcәsi: bu dәrәcә, sifәtin tә'yinlik
dәrәcәsini şiddәtlәndirir. Bu formada, sifәtin ilk
hecasının sәslisindәn sonra " –m-, -p-, -s-, -r-"
sәssizlәri-ndәn birini gәtirib, sonra sifәtin özü bütöv
şәkildә gәlir: bomboş, sapsarı, qıpqırmızı, dupduru.

5. Kiçiltmә dәrәcәsi: bu dәrәcә, şeylәrdәki әlamәt, sifәt
vә keyfiyyәtin adi dәrәcәdәn az olduğunu bildirir. Bu
dәrәcәnin şәkilçilәri aşağıdakılardır:

i. -ımtıl, -imtil, -umtul, -ümtül: sarımtıl,
mavimtil, bozumtul, göyümtül

ii. -sov: uzunsov, dәlisov

iii. -tәhәr: qırmızı tәhәr, uzun tәhәr

iv. -mtıraq: qırmızımtıraq, ağımtıraq

v. -ala: ala qaranlıq, ala yarımçıq

vi. -şın: ağşın, qaraşın

vii. açıq: açıq qara, açıq sarı

6. Çoxaltma dәrәcәsi: sifәtin bu dәrәcәsindә keyfiyyәt,
әlamәt vә sifәtin miqdarı, adi dәrәcәyә nisbәt ya
artır ya da azalır. Bu dәrәcәnin әlamәti "-ca, -cә"
şәkilçisidir: yaxşıca, qaraca.

24-cü Dәrs: Say

Şeylәrin miqdarını, sayını bildirәn sözlәrә say deyilir.
Azәrbaycan Türkcәsindә dörd cür say vardır:

1. Miqdar sayları:
i. sadә saylar: birdәn ona qәdәr (1-10),
onluqlar, yüz, min, milyon vә milyard sayları
sadәdir.

ii. mürәkkәb saylar: iki vә daha artıq sözlә ifadә
olunan saylara, mürәkkәb say deyilir, örnәk:
on beş, yüz doqquz.

2. Sıra sayları: bu saylar, şeylәrin sırasını bildirir. Bu
saylar, miqdar saylarına dördçeşidli "-ıncı, -inci, -
uncu, -üncü" şәkilçilәrini artırmaqla düzәlir. Örnәk:
altıncı, ikinci, doqquzuncu, üçüncü.

3. Kәsr sayları: bu saylar bütöv bir sayın müәyyәn
miqdarını bildirir. Örnәk: yeddi tam vә ondan üç
(7.3).

4. Qeyri-müәyyәn saylar: bu saylar tam qeyri-müәyyәn
bir miqdarı nәzәrdә canladırır. Bu saylar "az, çox,
xeyli, bir qәdәr, bu qәdәr, ..." kimi sözlәrdәn
ibarәtdir.

25-ci Dәrs: Әvәzliklәr

Mәtndә isim ikinci dәfә gәlәndә, onun yerindә
oturan sözlәrә әvәzlik (zәmir) deyilir. Görәv (vәzifә)
әsasında әvәzliklәrin aşağıdakı növlәri vardır:

1. Şәxs әvәzliklәri: bu әvәzliklәr birinci, ikinci, üçüncü
(tәk, toplu) şәxslәri bildirir. Bu әvәzliklәr içsöz (mәz
-mun) vә anlamca üç cürdür:

i. әsas şәxs әvәzliklәri: mәn, sәn, o (tәk), biz,
siz, onlar (toplu)

ii. yiyәlik şәxs әvәzliklәri: mәnim, sәnin, onun
(tәk), bizim, sizin, onların (toplu)
Bu әvәzliklәrin ikinci növü dә vardır:
mәnimki, sәninki, onunku (tәk), bizimki,
sizinki, onlarınkı (toplu)

iii. qayıdış şәxs әvәzliklәri: içsözü şәxsin özünә
qaytaran әvәzliklәrә, qayıdış әvәzliklәri
deyilir. İki cürdür:

a. "öz" ilә bağlılıq şәkilçilәrindәn düzәlәnlәr:
özüm, özün, özü (tәk), özümüz, özünüz
(= özüz), özlәri (toplu)

b. "bilә" sözünә bağlılıq şәkilçilәrini
artırmaqla düzәlәnlәr: bilәm, bilәn, bilәsi
(tәk), bilәmiz, bilәniz (= bilәz), bilәlәri

2. İşarә әvәzliklәri: bu әvәzliklәrin әn çox işlәnәnlәri
bunlardır: bu, o, belә, elә, hәmin, haman.

3. Sorğu әvәzliklәri: Azәrbaycan Türkcәsindә sorğu
әvәzliklәri bunlardır: kim, nә, hara, hansı, haçan,
neçә, necә, nә vaxt, nә zaman, hanı, hayan.

4. Qeyri-müәyyәn әvәzliklәr: qeyri-müәyyәn şәxslәr
vәya şeylәri bildirmәk üçün qeyri-müәyyәn әvәzliklәr
işlәnәr. Bu әvәzliklәrin növlәri aşağıdakılardır:

i. kimi, kimisi, kimsә, kim isә, hәr kәs, heç
kәs, ...

ii. biri, birisi, hәr biri, heç biri, heç bir, hәr
bir, ...

iii. nә isә, heç nә, hәr nә, nәyinsә, nәyәsә, ...

iv. heç kәs, hәr kәs, bir kәs, hәr bir kәs, heç
bir kәs, hәr zad, heç zad, bir zad, hәr bir
zad, heç bir zad, filankәs, ...

v. neçәsi, bә'zi, bә'zisi, bә'zilәri, hamı,
hamısı, ...

5. Tә'yin әvәzliklәri: bu әvәzliklәr, cümlәdә isimdәn
qabaq gәlәr vә onları tә'yin edәr. Onların әn çox
işlәnәnlәri bunlardır: hәr, bütün, eyni, filan

[Emine]

26-cı Dәrs: Eylәm
İş, durum vә hәrәkәt bildirәn sözlәrә, eylәm (fe'l)
deyilir. Azәrbaycan Türkcәsi, eylәm baxımından,
dünyanın әn görkәmli dillәrindәndir.

* Eylәmlәrin quruluşca növlәri:

1. Sadә eylәmlәr: bir kökdәn ibarәt olan vә bir hәrfi
dәyişdikdә, anlamı itәn vәya dәyişәn eylәmlәrә
deyilir. Örnәk: get, gәl, bil, qal.

2. Düzәltmә eylәmlәr: çeşidli sözlәrә müәyyәn
şәkilçilәr artırmaqla düzәlәn eylәmlәrә deyilir. Bu
eylәmlәri yaradan şәkilçilәr bunlardır:

-la, -lә: duzla, işlә, qarala, cütlә, ikilә, yarıla

-laş, -lәş: ayaqlaş, birlәş, şirinlәş, sözlәş,
hazırlaş

-lan, -lәn: yollan, güclәn, evlәn, süslәn,
xumarlan, dillәn

-al, -әl, -l: boşal, düzәl, çoxal, saral, dincәl,
durul

-ar, -әr: otar, göyәr, yaşar, qızar

-a, -ә: yaşa, boşa, әlә, dilә

-ı, -i, -u, -ü: acı, bәrki, turşu, tәngi

-var: suvar

-sa: susa

-imsә, -ümsә: mәnimsә, qәribsә, gülümsә,
özümsә

-ılda, -ildә, -ulda, -üldә: pıçılda, cingildә,
xorulda, cürüldә

-ıq, -ıx, -ik, -uq, -ux: darıx, gecik, yolux, karıx

3. Mürәkkәb eylәmlәr: bir isimlә bir eylәmdәn
әmәlә gәlәn eylәmlәrә deyilir. Azәrbaycan
Türkcәsindә dörd növ mürәkkәb eylәm vardır:

i. idi, imiş (-di, -miş): yazmış idim, gәlmiş imiş,
gәlәsi idi, getmişdi

ii. ol, et, elә: hazır ol, әmr et, rәdd elә

iii. bil: yaza bildim, yaza bilәrmişәm

iv. isim + eylәm:

a. adlıq halda olan isimlәrlә düzәlәnlәr: әl
çәk, göz qoy, baş vur, qulaq as

b. yönlük halda olan isimlәrlә düzәlәnlәr:
başa düş, әlә sal, dilә düş, başa gәl

c. çıxışlıq halda olan isimlәrdәn
düzәlәnlәr: yoldan az, әldәn sal, gözdәn
düş, başdan sov

ç. çox az hallarda, yerlik halda olan
isimlәrlә düzәlәnlәr: gözdә-qulaqda ol,
arxada sürün

27-ci Dәrs: Anasöz

Eylәmlәrdә iş, hәrәkәt vә halın adına anasöz
(mәsdәr) deyilir. Azәrbaycan Türkcәsindә, anasözün
әlamәti qalın sәsli eylәmlәrdә "-maq", incәlәrdә isә "-
mәk"-dir, örnәk: yazmaq, girmәk, dolmaq, getmәk,
vurmaq, bilmәk.

28-ci Dәrs: Eylәmin Danması

İş vә hәrәkәtin görüldüyünü göstәrәn eylәmlәrә
doğrulama, görülmәmәsini bildirәnlәrә isә danma
eylәmi deyilir. Danma formasının әlamәti "-ma, -
mә"-dir. Bu әlamәt, bir-başa, şәkilçilәrdәn qabaq,
eylәmin kökünә yapışar, örnәk: yatmamaq,
bilmәmәk

[Emine]

29-cu Dәrs: Tә'sirli vә Tә'sirsiz Eylәmlәr
Vasitәsiz tamamlıq (mәf'ul) tәlәb edәn eylәmlәrә
tә'sirli (mütәәddi) eylәm deyilir. Amma tә'siri işgörәndә
qalıb, vasitәsiz tamamlıq istәmәyәn eylәmlәrә tә'sirsiz
(lazim) eylәm deyilir, örnәk:

- tә'sirli: görmәk, oxumaq, almaq, demәk
- tә'sirsiz: gәlmәk, qaçmaq, batmaq, getmәk

* Tә'sirli eylәmlәrin növlәri:

1. Sadә vә düzәltmә eylәmlәrin bir qismi etkәn
(mә'lum) növdә, heç bir özәl әlamәtә malik
olmadan, tә'sirli olur. örnәk: gör, at, dişlә, danla.

2. Sadә vә düzәltmә eylәmlәrin bir qismi etkәn,
qayıdış vә qarşılıq növlәrdә özәl şәkilçilәr
götürmәklә, tә'sirli olur, örnәk: qaç / qaçırt,
yat / yatırt.

* Tә'sirsiz eylәmlәrin etkәn növünә aşağıdakı şәkilçilәri
artırmaqla, tә'sirli olur:

-t: quru / qurut, bәnzә / bәnzәt
-ar, -әr: çıx / çıxar , qop / qopar
-ır, -ir, -ur, -ür: qaç / qaçır, piş / pişir, uç /
uçur, düş / düşür

-dır, -dir, -dur, -dür:

i. bu şәkilçilәr bütün tә'sirli eylәmlәrdә,
tә'sirlilik dәrәcәsini daha da artırmaqla,
eylәmә ikinci bir dolayılı (qeyrimüstәqim)
tamamlıq yaratmaqda
qulluq edir, örnәk: yaz / yazdır, poz
/ pozdur, vur / vurdur, gör /
gördür.


ii. bu şәkilçilәr bütün tә'sirsiz etkәn,
qayıdış vә qarşılıqlı eylәmlәri, heç bir
"gәrәklilik" mәzmunu ifadә etmәdәn,
tә'sirli eylәm edir, örnәk:

- tә'sirsiz etkәn eylәmlәr: әs /
әsdir, çaş / çaşdır
- tә'sirsiz qayıdış eylәmlәr: yuyun
/ yuyundur, deyin / deyindir
- tә'sirsiz qarşılıq eylәmlәr: barış /
barışdır, vuruş / vuruşdur
-dar, -dәr : qon / qondar, dön /
döndәr
-ız, -iz, -uz, -üz: qalx / qalxız, qorx
/ qorxuz

30-cu Dәrs: Eylәmlәrin Növü

1. Etkәn eylәmlәr (mә'lum fe'l): eylәmin işgörәni
bәlli olsa, ona etkәn eylәm deyilir. Hәm tә'sirsiz,
hәm dә tә'sirli eylәmlәr etkәn olar, örnәk: Ağşın
gәldi. (tә'sirsiz), Aylar dәrsini oxudu. (tә'sirli)

2. Edilgәn eylәm (mәchul fe'l): işgörәn bәlli olmasa,
eylәmә edilgәn deyәrlәr, örnәk: Mәktub yazıldı.
Azәrbaycan Türkcәsindә eylәmlәri edilgәn etmәk
üçün işlәdilәn şәkilçilәrin әn önәmlisi bunlardır:

-ıl, -il, -ul, -ül: yazdı / yazıldı, dedi / deyildi,
oydu / oyuldu, söydü / söyüldü

-ın, -in, -ul, -ül: yoldu / yolundu, böldü /
bölündü

3. Qayıdış eylәmi: eylәmin mәzmunu işin nәticәsini
işgörәnin özünün üstünә qaytarsa, belә eylәmlәrә
qayıdış eylәmlәri deyilәr. Demәk, bu eylәmlәr
edilgәn eylәmlәrin әksinәdir, örnәk: yuyundu,
sevindi, deyindi, öyündü.

* Qayıdış eylәmi düzәldәn şәkilçilәr:

-ın, -in, -un, -ün : sev / sevindi, sür /
süründü

-ıl, -il, -ul, -ül: aç / açıldı, vur / vuruldu

4. Qarşılıq eylәmi: eylәmin anlamı elә olsa ki, işi iki
şәxs qarşılıqlı (mütәqabil) şәkildә görәlәr, belә
eylәmlәrә qarşılıq eylәmi deyilir. Örnәk: yazışmaq,
vuruşmaq, görüşmәk, sevişmәk, sözlәşmәk.

5. Gәrәkli eylәm: bu eylәmlәrdә iş bir nәfәrin
buyruğu, istәyi, mәslәhәti vәya tәdbiri ilә ikinci vәya
ikinci şәxsin yoluyla üçüncü şәxs tәrәfindәn görülür.


Bu eylәmlәr, yalnız tә'sirli eylәmlәrdәn düzәlәr.
Örnәk: atdırmaq, oxşatdırmaq, oxutdurmaq,
işlәtdirmәk

[Emine]

31-ci Dәrs: Eylәmlәrdә Zaman

1. Keçmiş zaman: bu zaman iş vә hәrәkәtin keçmişdә
baş verdiyini bildirir:

i. şühudi keçmiş (mütlәq keçmiş): bu keçmiş
zaman, işin keçmişdә baş verib qurtardığını
bildirir. Onun şәkilçilәri dördçeşidli "-dı, -di, -du, -
dü"-dәn ibarәtdir. Bu keçmiş zamanın danma
әlamati "-ma, -mә"-dir.

Şühudi Keçmişin Tәsrifi
şәxs doğrulama danma
1-ci tәk aldım almadım
2-ci tәk aldın almadın
3-cü tәk aldı almadı
1-ci toplu aldıq almadıq
2-ci toplu aldınız (z) almadınız (z)
3-cü aldılar almadılar
toplu
ii. nәqli keçmiş: bu zamanda, xәbәr verәn,
keçmişdә olmuş bir işdәn nәql edir, çünki özü
onun görülmәsinin şahidi olmamışdır. Nәqli
keçmişin әlamati dördçeşidli "-mış, -miş, -muş, -
müş"-dür. Bu zamanın danma әlamәti "-ma, -
mә"-dir. İkinci vә üçüncü şәxslәrdә, dördçeşidli
"-ıb, -ib, -ub, -üb" şәkilçisini dә işlәdәrlәr.

Nәqli Keçmişin Tәsrifi
şәxs doğrulama danma

1-ci tәk almışam almamışam
almısan=alıbsan, almamışsan=almayıbsan=almamısan

2-ci tәk almısan

3-cü almışdır=alıb(dır) almamışdır=almayıb(dır)
tәk

1-ci almışıq almamışıq toplu


2-ci toplu almışsınız (z)= almamışsınız (z)=almayıbsınız (z)
alıbsınız (z)

3-cü almışlar=alıblar almamışlar=almayıblar
toplu

iii. davamlı keçmiş (istimrari keçmiş): bu zaman, işin
keçmişdә uzun bir müddәtdә baş verdiyini bildirir.
Bu zamanın әlamәti dördçeşidli "-ırdı, -irdi, -urdu,
-ürdü" vәya ikiçeşidli "-ardı, -әrdi"-dәn ibarәtdir.
Bu zamanın danma әlamati "-maz, -mәz, -m"-dir.

Davamlı Keçmişin Tәsrifi 1
şәxs doğrulama danma

1-ci tәk yazırdım yazmayırdım= yazmırdım
2-ci tәk yazırdın yazmayırdın=yazmırdın
3-cü tәk yazırdı yazmayırdı=yazmırdı

1-ci toplu yazırdıq yamayırdıq=yazmırdıq
2-ci toplu yazırdınız (z) yazmayırdınız=yazmırdınız (z)
3-cü toplu yazırdılar yazmayırdılar=yazmırdılar

Davamlı Keçmişin Tәsrifi 2
şәxs doğrulama danma

1-ci tәk yazardım yazmazdım
2-ci tәk yazardın yazmazdın
3-cü tәk yazardı yazmazdı

1-ci toplu yazardıq yazmazdıq
2-ci toplu yazardınız (z) yazmazdınız (z)
3-cü toplu yazardılar yazmazdılar

iv. uzaq keçmiş (bәid keçmiş): bu zaman, işin uzaq
keçmişdә baş verdiyini bildirir. Onun әlamati
dördçeşidli "mışdı, mişdi, muşdu, müşdü"-dәn
ibarәtdir. Bu şәkilçilәr "miş idi" şәklindә dә
işlәnәr. Bu zamanın danma әlamati "-ma, -mә"-
dir.

Uzaq Keçmişin Tәsrifi
şәxs doğrulama danma
tapmış idim= tapmamış idim=tapmamışdım
1-ci tәk tapmışdım
tapmış idin= tapmamış idin=tapmamışdın
2-ci tәk tapmışdın
tapmış idi= tapmamış idi=tapmamışdı
3-cü tәk tapmışdı

Uzaq Keçmişin Tәsrifi (ardı)
şәxs doğrulama danma
tapmış idik= tapmamış idik=tapmamışdıq
1-ci toplu tapmışdıq
tapmış idiniz= tapmamış idiniz=tapmamışdınız
2-ci toplu tapmışdınız (z)
tapmış idilәr= tapmamış idilәr=tapmamışdılar
3-cü toplu tapmışdılar
2. İndiki zaman: bu zaman, işin, danışılan vaxt baş
verdiyini bildirir. İndiki zamanın şәkilçilәri dördçeşidli
"-ır, -ir, -ur, -ür"-dәn ibarәtdir, örnәk: bil + ir / bilir,
yor + ur / yorur.
Eylәmin kökü sәsli ilә qurtarsa, iki sәsli arasında "-y-
" hәrfi gәlәr. Örnәk: de + y + ir / deyir.
Bu zamanın danma әlamati "-ma, -mә" vәya yalnız
"-m" hәrfidir."-ma, -mә" olsa, iki sәsli arasında "-y-"
hәrfi gәlәr, örnәk: al + ma + yır / almayır.
İndiki Zamanın Tәsrifi
şәxs doğrulama danma

1-ci tәk gәlirәm gәlmәyirәm=gәlmirәm
2-ci tәk gәlirsәn gәlmәyirsәn=gәmirsәn
3-cü tәk gәlir gәlmәyir=gәlmir

1-ci toplu gәlirik gәlmәyirik = gәlmirik
2-ci toplu gәlirsiniz (z) gәlmәyirsiniz=gәlmirsiniz (z)
3-cü toplu gәlirlәr gәlmәyirlәr=gәlmirlәr

3. Gәlәcәk zaman: bu zaman, işin gәlәcәkdә baş
verdiyini bildirir:

i. qәt'i gәlәcәk: bu zaman, işin kәskinliklә
gәlәcәkdә baş verdiyini bildirir. Onun şәkilçilәri "-
acaq, -әcәk"-dәn ibarәtdir. Bu zamanın danma
әlamati "-ma, -mә"-dir, örnәk: alacaq, gәlәcәk,
almayacaq, gәlmәyәcәk.
Bu zamanın şәkilçilәrindәn sonra, sәsli ilә
başlanan şәkilçi gәlsә, "q" hәrfi "ğ"-yә vә "k"
hәrfi "g" vәya "y"-yә çevrilәr, örnәk: alacağam,
gәlәcәyәm.

Qәt'i Gәlәcәyin Tәsrifi
şәxs doğrulama danma
1-ci tәk öyrәnәcәyәm öyrәnmәyәcәyәm
2-ci tәk öyrәnәcәksәn öyrәnmәyәcәksәn
3-cü tәk öyrәnәcәk(dir) öyrәnmәyәcәk(dir)

1-ci toplu öyrәnәcәyik öyrәnmәyәcәyik
2-ci toplu öyrәnәcәksiniz (z) öyrәnmәyәcәksiniz (z)
3-cü öyrәnәcәklәr=öyrәnәcәkdirlәr öyrәnmәyәcәklәr
toplu

ii. qeyri-qәt'i gәlәcәk: bu zaman, işin, yaxın
gәlәcәkdә qeyri-qәt'i şәkildә baş verәcәyini bildirir
vә әlamati "-ar, -әr"-dir. Bu zamanın danma
әlamati "-m"-dir, örnәk: gәlәrәm, baxaram,
gәlmәrәm, baxmaram.

Qeyri-qәt'i Gәlәcәyin Tәsrifi
şәxs doğrulama danma
1-ci tәk gedәrәm getmәrәm
2-ci tәk gedәrsәn getmәzsәn
3-cü tәk gedәr getmәz

1-ci toplu gedәrik getmәrik
2-ci toplu gedәrsiniz (z) getmәzsiniz
3-cü toplu gedәrlәr getmәzlәr