Dünyanın hareketleri ve dönüş hızı

[Aylin's]

Dünyanın Şekli ve Hareketleri
DÜNYA’NIN ŞEKLİ
Dünya, kutuplardan hafifçe basık, Ekvator’dan şişkin kendine has bir şekildedir. Buna geoit denir. Dünya’nın geoit şekli, kendi ekseni etrafında dönüşü sırasında oluşan, merkez kaç kuvvetiyle savrulması sonucu meydana gelmiştir.

Dünya’nın Şeklinin Sonuçları
- Ekvator’un uzunluğu tam bir meridyen dairesinin uzunluğundan daha fazladır.
- Ekvator yarıçapı, kutuplar yarıçapına göre 21 km daha uzundur.
- Dünya’nın şeklinden dolayı, güneş ışınları yeryüzüne farklı açılarla düşer.
- Dünya’nın şeklinden dolayı, Dünya’nın bir yarısı karanlıkken diğer yarısı aydınlıktır. Aydınlanma çizgisi daire biçiminde olur. Buna aydınlanma çemberi de denir.
- Sıcaklık dağılışını etkiler. Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklık değerleri düşer.
- Kutuplar, Dünya’nın merkezine (Ekvator’a göre) daha yakındır. Bunun sonucu olarak, yerçekimi Ekvator’da az, kutuplarda daha fazladır.
- Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı Ekvator’dan kutuplara gidildikçe azalır.
- Ekvator’dan kutuplara gidildikçe, paralel boyları ve meridyenler arası mesafe azalır.
- Dünya’nın şeklinden dolayı, harita çizimlerinde hatalar meydana gelir. Kutup yıldızının görünüm açısı bulunduğumuz yerin enlem derecesini verir.

DÜNYA’NIN HAREKETLERİ
1. Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi (Günlük Hareket)
Dünya’nın coğrafi olaylar ve canlılar üzerinde etkili başlıca iki hareketi vardır.
-Kendi ekseni etrafındaki hareketi (günlük).
-Güneş etrafındaki hareketi (yıllık)
Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar. Buna 1 gün denir.
Dünya, kendi ekseni etrafında atmosfer ile birlikte döndüğü için bu dönüş hissedilmez. Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hızı en fazla Ekvator üzerindedir. Bu hız saatte 1670 km/saattir. Kutuplarda hız sıfırdır.




DÜNYA’NIN EKSENİ ETRAFINDA DÖNÜŞÜ
Dünya, Kuzey ve Güney Kutup noktalarından geçen yer ekseni etrafında 24 saatte bir dönüş yapar. Dünya’nın ekseni, yörünge düzlemine dik değildir. Eksen ile ekliptik arasında 66˚33’ lık açısal bir fark vardır.

Dünya’nın Ekseni Etrafındaki Dönüşüne Bağlı Olarak İki Tür Hız Oluşur

-Dünya’nın geoid şekli nedeniyle yüzeyindeki çizgisel hız, Ekvator’dan kutuplara doğru azalır. Ekvator üzerindeki bir nokta saatte yaklaşık 1670 km’lik bir çizgisel hız yaparken kutup noktalarında bu hız sıfıra eşittir.
-Dünya’nın ekseni etrafında dönüş açısı ile ilgili hıza açısal hız denir. Dünya üzerindeki tüm noktalar 24 saatte 360˚ döndüğünden açısal hızları eşittir. Dünya, 1 saatte 15˚’lik dönüş yapar.

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
-Gece ve gündüz oluşarak birbirini izler. Gece ve gündüz süreleri Ekvator üzerinde sürekli 12’şer saattir. Kutuplara yaklaştıkça, mevsime göre gece ve gündüzün uzaması ya da kısalması gözlenir. Bu durum eksen eğikliğinin sonucudur.
- Güneş ışınlarının günlük geliş açıları değişir
– Günlük basınç farkları oluşur.
- Günlük sıcaklık farkları meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Fiziksel çözülme oluşur.
– Meltem rüzgârları oluşur.meltem rüzgarlarının oluşmasına kadar birçok coğrafi olayın temelini meydana getirir.
- Güneş doğuda erken doğar, batar ve batıda geç doğar, batar.
- Merkez kaç kuvveti meydana gelir. Bunun sonucunda;
– Sürekli rüzgârların (Alize, Batı, Kutup) yönlerinde sapmalar meydana gelir.
-Eksen etrafındaki dönüşten ortaya çıkan saptırıcı kuvvet (Coriolis) sürekli rüzgar yönlerinde sapmalara neden olur. (KYK’de sağa GYK’de sola doğru)
-30˚ ve 60˚ Kuzey ve Güney enlemleri boyunca dinamik kökenli basınç kuşakları oluşur.
– Okyanus akıntıları (Gulf – stream, Labrador, vs.) halkalar oluşturur ve yönlerinde sapmalar olur.
- Yerel saat farkları meydana gelir.
- Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir.
- Dinamik basınç kuşakları meydana gelir.
-Ana yönler oluşur.

2. Dünya’nın Güneş Etrafında Dönmesi (Yıllık Hareket)
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır. Dünya, Güneş etrafındaki dönüşünü elips şeklindeki bir yörünge üzerinde 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir.
Dünya, 939 milyon km lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km. hızla hareket eder.,


-Dünya Güneş etrafındaki hareketini Ekliptik adı verilen elips şeklindeki düzlemde saat ibresinin tersine doğru hareket ederek 365 gün 6 saatte tamamlar.
-Yörünge düzleminin (Ekliptik düzlem) elips şeklinde olmasından dolayı Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı değişir. Dünya 3 Ocak tarihinde Güneş’e en yakın duruma gelir, buna Günberi (Perihel) denir. 4 Temmuz tarihinde ise Güneş’e en uzak durumdadır. Buna da Günöte (Afel) denir.
-Dünya Güneş’e yaklaştığı zaman Güneş’in çekim kuvveti arttığından Dünya’nın yörüngedeki dönüş hızı da artar. Uzaklaştığı zaman da çekim kuvveti azalacağından yörünge üzerindeki dönüş hızı azalır.

Bu nedenle
-Kuzey Yarımküre’nin yaz mevsimi (21 Mart ile 23 Eylül arası), Güney Yarımküre’nin yaz mevsiminden (23 Eylül ile 21 Mart arası) daha uzun (7 gün) sürer.
-Dünya Güneş’e yakın olduğunda dönüş hızı arttığından Şubat ayı 28 gün sürer.
-Dünya Güneş’e uzak olduğunda dönüş hızı azaldığından sonbahar ekinoksuna iki gün geç girilir (23 Eylül’de yaşanır).
-Dünya Güneş’e yaklaştığında çekim kuvveti arttığından gel-git genliği de artar.
-Dünya’nın Güneş’e yaklaşması ve uzaklaşması mevsimlik sıcaklık dağışına etki etmez. Mevsimlik sıcaklık dağılışını etkileyen faktör, ışınların düşme açısıdır. Bunu da eksen eğikliği belirler.
-Ekvator ile Yörünge düzlemi (Ekliptik) arasında 23˚27’ lık açının bulunmasından dolayı Yer ekseni ile Yörünge düzlemi arasında 66˚33’ lık bir açı oluşmuştur. Yani Yer ekseni yörünge düzlemine eğiktir.
Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Bazen yaklaşırken, bazen de uzaklaşır. Bunun nedeni, Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıdır. Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak tarihine Perihel (Günberi) denir. Dünya’nın Güneş’ten en uzak olduğu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Günöte) denir.

Dünya’nın Güneş Etrafındaki Dönüşünün Sonuçları
-Gece-gündüz süreleri yıl içinde değişir (Ekvator hariç).
- Mevsimlerin oluşmasına ve değişmesine neden olur.
- Mevsimlik sıcaklık farkları meydana gelir.Aynı anda, farklı yarımkürelerde farklı mevsimler yaşanır.
- Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur.
- Muson rüzgârları meydana gelir.
- Güneş’in ufuk üzerinde doğduğu yer ve saat ile, Güneş’in ufukta battığı yer ve saat değişir.
- Cisimlerin gölge boyları değişir.
- Aydınlanma çemberi mevsimlere göre yer değiştirir.
- Güneş ışınları yıl boyunca dönencelere bir kez, dönenceler arasına iki kez dik düşer.
-Dönencelerin yeri (23˚27’ Kuzey ve Güney) ve Kutup dairelerinin (66˚33’ Kuzey ve Güney) yeri belirlenmiştir.
-Güneş ışınlarının dik geldiği yerler dönenceler arasında yer değiştirir.
-Matematik iklim kuşakları oluşmuştur.
-Kutup noktalarında 6 ay süreyle gündüz, 6 ay süreyle gece yaşanır.
-Dünya’nın yıllık hareketinin sonuçları eksen eğikliğine bağlı olarak gerçekleşir. Bu nedenle, eğer eksen eğikliği olmasaydı yukarıda belirtilen sonuçların hiçbiri oluşmazdı.


Dünya’nın Eksen Eğikliği
Dünya’nın elips şeklindeki yörüngesinden geçen düzleme Ekliptik (yörünge) düzlemi, Ekvator’dan geçen düzleme ise Ekvator düzlemi denir.

Bu iki düzlem birbiriyle çakışmaz. Çünkü, Dünya’nın ekseni ekliptik düzleme tam dik değildir. Başka bir ifadeyle, Dünya ekseni ile ekliptik düzlemi arasında 66° 33′, Ekvator düzlemi ile ekliptik düzlemi arasında 23° 27′ lık bir açı vardır.
İşte yukarıda, Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketinin sonuçlarında sayılanların asıl nedeni, Dünya’nın ekseninin eğik olmasıdır. Buradan, “Dünya’nın Güneş çevresinde dönüşünün sonuçları, eksen eğikliği ile birlikte ortaya çıkar” sonucunu çıkarabiliriz.

Dünya ekseninin 23°27′ eğik oluşunun sonuçları şunlardır:

- Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.
- Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile yerleri değişir.
- Mevsimlerin oluşumuna neden olur.
- Aydınlanma çemberinin sınırı mevsimlere göre değişir.
- 21 Aralık’ta Güney Yarım Küre’nin, 21 Haziran’da ise, Kuzey Yarım Küre’nin Güneş’e daha dönük olmasına neden olur.
- Gece ile gündüz süreleri arasındaki farkın, Ekvator’dan kutuplara gidildikçe artmasına neden olur.
- Yıl içinde cisimlerin gölge uzunlukları değişir.
-Ekvator çizgisi üzerinde yıl boyunca gece ve gündüz süreleri değişmez.
- Dönencelerin ve kutup dairelerinin sınırlarını belirleyerek, matematik iklim kuşaklarının oluşumuna neden olur.



EKİNOKS – SOLSTİS GÜNLERİ VE ÖZELLİKLERİ
Dünya’nın Güneş etrafında dönmesi ve eksen eğikliğine bağlı olarak dört önemli gün ortaya çıkar. Bu günler aynı zamanda mevsimlerin başlangıcıdır.
21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ekinoks (gece – gündüz eşitliği) tarihleri, 21 Aralık ve 21 Haziran tarihlerine de solstis (gündönümü) tarihleri denir.

a. Kuzey Yarım Küre
- Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 90°lik açı ile düşer.
- En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır.
- Yaz mevsiminin başlangıcıdır.
- Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
- Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya, geceler uzamaya başlar. Fakat 23 Eylül tarihine kadar gündüzler gecelerden uzundur.
- Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
- Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi, güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar.
- Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en kısa gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar.

b. Güney Yarım Küre
- Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 43°06′ lık açı ile düşer.
- En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır
- Kış mevsiminin başlangıcıdır.
- Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır.
- Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar. Fakat 23 Eylül tarihine kadar geceler gündüzlerden uzundur.
- Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
- Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar.
- Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en uzun gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar.
23 EYLÜL

Kuzey ve Güney Yarım Küre
- Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90°lik açı ile düşer.
- Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır.
- Güneş ışınları bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar.
- Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar. Güney Yarım Küre’de ise tam tersi olur.
- Bu tarih Kuzey Yarım Küre’de Sonbahar, Güney Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcı
- Dünya’da gece ve gündüz birbirine eşit olur.dır.
- Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer. Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür.
- Bu tarih Kuzey Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Güney Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır.
21 ARALIK

a. Kuzey Yarım Küre
- Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 43°06′ lık açı ile gelir.
- En uzun gece, en kısa gündüz yaşanır.
- Kış mevsiminin başlangıcıdır.
- Yengeç Dönencesi’nden kuzeye gidildikçe gece süresi uzar, gündüz süresi kısalır.
- Bu tarihten itibaren geceler kısalmaya, gündüzler uzamaya başlar. Fakat 21 Mart tarihine kadar, geceler gündüzlerden uzundur.
- Aydınlanma çemberi Kuzey Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
- Yengeç Dönencesi’nin kuzeyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dar açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları büyümeye başlar.
- Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde en uzun gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları kısalmaya başlar.
b. Güney Yarım Küre
- Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne 90° lik açı ile gelir.
- En uzun gündüz, en kısa gece yaşanır.
- Yaz mevsiminin başlangıcıdır.
- Oğlak Dönencesi’nden güneye gidildikçe gündüz süresi uzar, gece süresi kısalır.
- Bu tarihten itibaren gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlar. Ancak 21 Mart tarihine kadar, gündüzler gecelerden uzundur.
- Aydınlanma çemberi Güney Kutup Dairesi’ne teğet geçer.
- Oğlak Dönencesi’nin güneyi güneş ışınlarını yıl içerisinde alabileceği en dik açı ile alır. Bu tarihten itibaren güneş ışınlarının gelme açıları küçülmeye başlar.
- Oğlak Dönencesi’nin güneyinde en kısa gölge yaşanır. Bu tarihten itibaren gölge boyları uzamaya başlar.
21 MART

Kuzey ve Güney Yarım Küre
- Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer.
- Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır.
- Güneş ışınları bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre’ye dik düşmeye başlar.
- Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre’de geceler, gündüzlerden uzun olmaya başlar. Kuzey Yarım Küre’de ise tam tersi olur.
- Bu tarih Güney Yarım Küre’de Sonbahar, Kuzey Yarım Küre’de İlkbahar başlangıcıdır.
- Dünya’da gece ve gündüz süreleri birbirine eşit olur.
- Aydınlanma çemberi kutup noktalarına teğet geçer. Bu tarihte Güneş her iki kutup noktasında da görülür.
- Bu tarih Güney Kutup Noktası’nda 6 aylık gecenin, Kuzey Kutup Noktası’nda ise 6 aylık gündüzün başlangıcıdır.
alıntıdır.