TÜRKÇEDE ZAMAN EKLERİ

[GARAGIZ]

TÜRKÇEDE ZAMAN EKLERİ



ŞEKİL VE ZAMAN EKLERİ

Şekil ve zaman ekleri, fiil kök veya gövdesinin karşıladığı hareketi şekle ve zamana bağlayan eklerdir.
Demek ki bu ekler bir şekil, bir de zaman ifade ederler. Şekil ifadesi hepsinde, zaman ifadesi ise ancak bir kısmında vardır.
Şekil; fiilin kullanılışta sokulduğu kalıp demektir. Fiiller kullanılışa çıkmak, şahıslara bağlanmak için iki kalıba girerler. Bunlardan biri bildirme kalıbı, diğeri ise tasarlama kalıbıdır.
Kip, fiilin çekim kalıbı demektir. Türkçe’de dokuz çekim kalıbı vardır. Dokuz fiil kipi vardır. Bu kipler ve kalıplar ikiye ayrılır:
a) Bildirme kipleri
b) Tasarlamakipleri

a) Bildirme Kipleri:

Bildirme kipleri gerçek hareketleri haber veren kalıplardır. Bildirme kalıbı haber kalıbıdır. Dokuz fiil çekiminden beşi bildirme kipleridir. Bunlarda gerçekleşmiş, gerçekleşen veya gerçekleşecek bir hareketi haber vermek bahis konusudur. Onun için haber kipleri de denir. Bu haberin içinde zaman da vardır. Yani, hem haber, hem zaman ifade ederler. Şu halde, bu kiplerde çekim ekleri şekil olarak haber, bildirme; zaman olarak da beş tane zamanı ifade ederler, bunlar; geniş zaman, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zamandır.
Zaman ifadesi, şekil ifadesinden daha belirgindir. Onun için bunlar zaman adları ile tanınırlar.




b) Tasarlama Kipleri:

Tasarlama kipleri gerçek olmayan, tasarlanan, tasarıda olan, tasavvurda olan hareketleri ifade için kullanılan fiil kalıplarıdır. Bunlara dilek kipleri de denir.
Bu çekim kalıplarında zaman ifadesi yoktur, yalnız şekil ifadesi vardır.
Tasarlama kipleri dört tanedir ve bunlar: Şart, emir, istek, gereklilik ifade eder ve bu adlarda anılırlar.

A) BİLDİRME KİPLERİ ( Haber ve Zaman Kipleri )

1- Geniş Zaman ve Ekleri :

Bu zaman şekil olarak bildirme, zaman olarak da geniş zaman ifade ederler.
Bu eklerde üç zaman ifadesi vardır; her zaman, geçmiş zamanla şimdiki zamanı içine alan bir zaman ve gelecek zaman; her zaman yaparım, bugün yaparım örneğinde ve “ Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım” mısrasında bu manalar vardır. Ayrıca geniş zamanda bir süreklilik ve yapabilme ifadesi de vardır.
Bugün iki geniş zaman eki vardır:
1. –r
2. –ar, -er
Bugün umumî geniş zaman eki -r ‘dir. Fiillerin büyük bir kısmına bu ek getirilir.

ye-r açıl-ı-r ver-i-r
de-r bil-i-r oku-r
başla-r gör-ü-r patlat-ı-r

-ar, -er ise tek heceli fiillere, fakat bunların büyük bir kısmına getirilen geniş zaman ekidir.

yap-ar kes-er öt-er
kaç-ar gid-er yaz-ar
koş-ar dür-er dön-er

Geniş zaman çekimi, zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılır. Bu şöyledir:

-r ile:

oyna-r-ım
oyna-r-sın
oyna-r
oyna-r-ız
oyna-r-sınız
oyna-r-lar

-ar, -er ile:

yaz-ar-ım -er-im
yaz-ar-sın kes-er-sin
yaz-ar kes-er
yaz-ar ız kes-er-iz
yaz-ar-sınız kes-er-siniz
yaz-ar-lar kes-er-ler


Geniş Zamanın Olumsuzu :

Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden çok farklı bir durum vardır. Diğer kiplerde aynı ek hem fiilin olumlusuna, hem de olumsuzuna getirilir: gel-di, gel-me-di gibi.
Geniş zamanda ise ek sadece müsbet fiile getirilmekte ve menfî çekim -maz, -mez ve onun z’sinin düşmesi sonucunda -ma, -me ile yapılmaktadır. Bu çekim şöyledir:

gel-me-m yaz-ma-m
gel-mez-sin yaz-maz-sın
gel-mez yaz-maz
gel-me-y-iz yaz-ma-y-ız
gel-mez-siniz yaz-maz-sınız
gel-mez-ler yaz-maz-lar
2- Şimdiki Zaman ve Eki :

Bu ek fiilin şimdiki zaman çekimini yapan ektir. Şekil olarak bildirme, zaman olarak şimdiki zaman ifade eder. Şimdiki zamanla beraber devamlılık fonksiyonu da vardır. “Her zaman yapıyorum.” gibi. Bu sebeple geniş zaman ifade edebilir.
Bugün kullanılan şimdiki zaman eki -yor’dur.
Bu ek aslında yorır “yürür” yardımcı fiilinin ekleşmesiyle ortaya çıkmış yeni bir ektir: geli yorır, gide yorır gibi.
Bu ek de bugün, şimdiye kadar gördüğümüz bütün yapım ekleri gibi bir yardımcı sesle, bir yardımcı sessiz birleşir: başlı-yor, gel-i-yor gibi.
Şimdiki zaman eki, taşıdığı “y” sesi dolayısıyla fiillerin düz, geniş, orta hece vokallerini değiştirir: bekli-yor ( bekle-yor ) , beklemi-yor ( bekleme-yor ).
Şimdiki zaman çekimi de zamir menşeli eklerle yapılır. Bu çekim şöyledir:

al-ı-yor-um oku-yor-um
al-ı-yor-sun oku-yor-sun
al-ı-yor oku-yor
al-ı-yor-uz oku-yor-uz
al-ı-yor-sunuz oku-yor-sunuz
al-ı-yor-lar oku-yor-lar

Yazı dilinde kullanılan ancak konuşma dilinde kullanılmayan ve kullanıldığı kelimeye şimdiki zaman anlamı veren, bir de “-makta, -mekte, -mada, -mede” ekleri de vardır.
al-makta-y-ım
al-makta-sın
al-makta-dır (al-makta)
al-makta-y-ız
al-makta-sınız
al-makta-dırlar

Bu iki çeşit şimdiki zaman arasında iki fark vardır:
1- -makta, -mekte şimdiki zamanı konuşma dilinde pek kullanılmaz, sadece yazı dilinde kalır.
2- -yor eki başlamamış, uzak şimdiki zamanı da bildirir. “ Yarın geliyorum.” cümlesinde olduğu gibi. –makta, -mekte ekinde ise başlamış bir hareket, mutlak şimdiki zaman ifadesi vardır. “Biraz sonra gelmekteyim” diyemeyiz. “Gelmekteyim” diyorsak hareket başlamıştır.
Şimdiki zamanın olumsuzu -ma, -me ekleriyle yapılır. Olumsuzu ise; -ma,-me, -mu,-mü,-mı,-mi ile yapılır.

gel-mi-yor-um oku-mu-yor-um
gel-mi-yor-sun oku-mu-yor-sun
gel-mi-yor oku-mu-yor
gel-mi-yor-uz oku-mu-yor-uz
gel-mi-yor-sunuz oku-mu-yor-sunuz
gel-mi-yor-lar oku-mu-yor-lar

3- Geçmiş Zaman :

Fiilin, hareketin geçmişte yapıldığını anlatan zamana denir. Bu zaman kendi arasında ikiye ayrılır:
a) Görülen geçmiş zaman
b) Öğrenilen geçmiş zaman





a) Görülen Geçmiş Zaman Eki :

Bu ek, fiilin görülen geçmiş zaman çekimini yapar. Şekil bakımından bildirme, zaman bakımından görülen geçmiş zamanı ifade eder. Bu zamanın diğer bir adı da “di’li geçmiş” zamandır.
Görülen geçmiş zaman demek, meydana gelen olaya konuşanın bizzat şâhit olması, tanık olması durumunu ifade eder. Kısacası görülen geçmiş zaman, şâhit olunan geçmiş zamanı ifade eder.
Görülen geçmiş zamanın eki bugün; -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü şeklindedir.
Bu çekim baştan beri iyelik menşeli şahıs ekleri ile yapılır. Olumsuzu ise -ma,-me ile yapılır.

bil-di-m de-me-di-m
bil-di-n de-me-din
bil-di de-me-di
bil-di-k de-me-dik
bil-di-niz de-me-diniz
bil-di-ler de-me-di-ler

b) Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki :

Bu ek , fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekimini yapan ektir. Şekil olarak bildirme, zaman olarak öğrenilen geçmiş zamanı ifade eder. Diğer bir ismi “miş’li geçmiş” zamandır.
Öğrenilen geçmiş zaman demek, sonradan öğrenilen zaman demektir. Olayı sonradan duymuşsak veya biz onun sonradan farkına varmışsak bu çekimi kullanırız. Hareket olduğu zaman görmemişsek, bunu sonradan başkasından duymuşsak veya sonradan farkına varmışsak bu çekimi kullanırız.
Öğrenilen geçmiş zaman a nlatılan, nakledilen zamandır. Bu zamanın eki -mış,-miş,-muş,-müş’tür. Olumsuzu yine -ma,-me ekleri ile yapılır.
Bu fiil şekli de zamir menşeli şahıs ekleri ile çekilir, çekim şöyledir:


sev-miş-im doğ-muş-um bil-me-miş-im
sev-miş-sin doğ-muş-sun bil-me-miş-sin
sev-miş doğ-muş bil-me-miş
sev-miş-iz doğ-muş-uz bil-me-miş-iz
sev-miş-siniz doğ-muş-sunuz bil-me-miş-siniz
sev-miş-ler doğ-muş-lar bil-me-miş-ler

Bugün çokluk birinci şahıslara -k, -k (ke) de sıçramıştır:
Sev-miş-i-k, al-mış-ı-k ... gibi. Bu sıçrama ağızlarda çok görülür.

[GARAGIZ]

4- Gelecek Zaman ve Ekleri :

Bu ek, fiilin gelecek zaman çekimini yapar. Şekil olarak bildirme, zaman olarak gelecek zamanı ifade eder. Bu gelecek zaman belirli ve kesin gelecek zamandır.
Bugün gelecek zaman eki -acak, -ecek şeklindedir. Olumsuzu -ma,-me ile yapılır. Bu fiil şekli de zamir menşeli şahıs ekleri ile çekilir ve çekim şöyledir:

at-acağ-ım uyu-y-acağ-ım uyu-ma-y-acağ-ım
at-acak-sın uyu-y-acak-sın uyu-ma-y-acak-sın
at-acak uyu-y-acak uyu-ma-y-acak
at-acağ-ız uyu-y-acağ-ız uyu-ma-y-acağ-ız
at-acak-sınız uyu-y-acak-sınız uyu-ma-y-acak-sınız
at-acak-lar uyu-y-acak-lar uyu-ma-y-acak-lar

Başına “y” yardımcı sesi geldiği için bu ekin kullanılışında da telâffuzda orta hece değişikliği olur: başlı-y-acak ( başla-y-acak) , gülmü-y-eceğ-im ( gülme-y-eceğ-im). Ancak yazıda bu değişikliği göstermeyebiliriz.





B) TASARLAMA KİPLERİ

1- Emir eki
2- Şart eki
3- İstek eki
4- Gereklilik eki

1- Emir Eki :

Emir ekleri fiilin emir çekimini yapan eklerdir. Yalnız şekil ekleridir. Zaman göstermezler. Şekil olarak tasarlama ifade ederler. Bu ekler tasarlanan hareketin emirle yapılmasına işaret ederler. Kısaca emir gösterirler. Her şahsın ayrı bir emir eki vardır. Bu sebeple aynı zamanda şahıs eki durumundadırlar. Emir ekleri şunlardır:

Teklik 1. Şahıs: -ayım, -eyim
2. Şahıs: -
3. Şahıs: -sın, -sin, -sun, -sün

Çokluk 1. Şahıs: -alım, -elim
2. Şahıs: -ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz
3. Şahıs: -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

Burada da ikinci şahısta ek yoktur. Ancak bu yeni bir durumdur. Eskiden bu şahsın da ekleri vardı ve “-gıl, -gil” idi. “gel-gil, ol-gıl” ...gibi. Bugün bu ek, ağızlarda yaşamaktadır. Çokluk ikinci şahısta ekin iki şekli, daha doğrusu iki ek vardır.

yap-ayım gör-eyim durma-y-ayım
yap gör durma
yap-sın gör-sün durma-sın
yap-alım gör-elim durma-y-alım
yap-ın, yap-ınız gör-ün, gör-ünüz durma-y-ın, durma-y-ınız
yap-sınlar gör-sünler durma-sınlar
Olumsuzu -ma, -me ile yapılır. “y” yardımcı sesi dolayısıyla orta hece bu çekimde de telaffuzda değişebilir: gitmi-y-eyim, olmu-y-ayım, başlı-y-ayım... gibi.
Birinci şahısta benzer heceler yan tana gelince de hece düşmesi görülmektedir: söyleyim (söyleyeyim) ... gibi.

2- Şart Eki :

Bu ek, fiilin şart çekimini yapar. Yalnız şekil ekidir. Zaman göstermez. Şekil olarak tasarlama ifade eder. Tasarlanan hareketin şart şeklinde olduğunu bildirir. Kısacası şart ifade eder. Şart şekli hiçbir hüküm taşımaz. Tam bir tasarlama kipidir. Bu yüzden sadece yardımcı cümle yapar. Şart eki “-sa, -se” dir.
Şart çekimi başlangıçta zamir menşeli şahıs eklerini alırdı. Sonradan görülen geçmiş zaman çekimine dönmüş ve iyelikli çekimde karar kılmıştır. Olumsuzu -ma, -me ile yapılır. Şart çekimi bugün şöyledir:

sor-sa-m yürü-se-m dur-ma-sa-m
sor-sa-n yürü-se-n dur-ma-sa-n
sor-sa yürü-se dur-ma-sa
sor-sak yürü-sek dur-ma-sak
sor-sa-nız yürü-se-niz dur-ma-sa-nız
sor-sa lar yürü-se-ler dur-ma-sa-lar

Şart şekli bazen istek için de kullanılır. Bu kullanışta şart değil, temenni ifadesi bulunur: Bari yarın hava güzel olsa, biraz uyusan, dizinde ağlasam... gibi.

3- İstek Eki :

Bu ek, fiilin istek çekimini yapar. Yalnız tekil ekidir. Zaman göstermez. Şekil olarak tasarlama ifade eder. Tasarlanan hareketin istendiğini belirtir. İstek şeklinde bir tasarlama bildirir. Bugün istek eki -a, -e’dir.
İstek çekimi aslında zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılır. Ancak bu çekime iyelik tipi ekler de sıçramıştır.
İstek çekimi şöyledir:

- - -
ol-a-sın bil-e-sin gelme-y-e-sin
ol-a bil-e gelme-y-e
- - -
ol-a-sınız bil-e-siniz gelme-y-e-siniz
ol-a-lar bil-e-ler gelme-y-e-ler

görülüyor ki istek şeklinin bugün, edebî dilde birinci şahısları yoktur. Mevcut bu şahısları da çok nadir kullanılır. İstek şekilleri ortadan kalkmış gibi görülmektedir. Ama istek ifadesi devam etmektedir ve bu işi daha çok emir ekleri karşılamaktadır. Şart şekli de istek maksadıyla kullanılmaktadır.
Buna karşılık ağızlarda bütün istek çekimi canlı olarak yaşamaktadır ve şöyledir:

gel-e-m bul-a-m
gel-e-sin bul-a-sın
gel-e bul-a
gel-e-k bul-a-k
gel-e-siniz bul-a-sınız
gel-e-ler bul-a-lar

Edebî dilde istek şeklinin kullanıştan düşmesi, onun vazifesini emir şeklinin yüklenmesine sebep olmuştur. Bu yüzden emir ve istek şekilleri karışmıştır. Emir ekinde istek ifadesi bulunması da bununla ilgilidir. Bugün edebî dilde normal istek çekimi emir ve istek karışımı olarak şu tabloyu ortaya çıkarmaktadır.

bulun-ayım gülme-y-eyim
bulun-a-sın gülme-y-esin
bulun-a gülme-y-e
bulun-alım gülme-y-elim
bulun-a-sınız gülme-y-e-siniz
bulun-a-lar gülme-y-e-ler

Olumsuzu -ma, -me ile yapılır:

açma-y-ayım
açma-y-asın
açma-y-a
açma-y-alım
açma-y-a-sınız
açma-y-a-lar

Ancak kullanışta bu çekim de pek geçerli değildir. Çünkü ikinci ve üçüncü şahıslarda da buradakilerin yerine bulun, bulunsun... gibi emir ekleri geçmekte, bütün istek şekli emir eklerinin üzerine yüklenmiş bulunmaktadır.

4- Gereklilik Eki :

Bu ek, fiilin gereklilik çekimini yapar. Yalnız şekil ekidir. Gereklilik şekline bürünen bir tasarlama ifade eder. Gereklilik eki; -malı, -meli’dir. Yeni bir ektir, -ma, -me (fiilden isim yapma eki) ile -lı, -li (sıfat eki) nden oluşmuştur. Gereklilik çekimi de zamir menşeli şahıs ekleri ile yapılır. Çekim şöyledir:

yürü-meli-y-im aç-malı-y-ım
yürü-meli-sin aç-malı-sın
yürü-meli aç-malı
yürü-meli-y-iz aç-malı-y-ız
yürü-meli-siniz aç-malı-sınız
yürü-meli-ler aç-malı-lar

Gereklilik kipinin olumsuzu -ma, -me ekleri ile yapılır:



yeme-meli-y-im alma-malı-y-ım
yeme-meli-sin alma-malı-sın
yeme-meli alma-malı
yeme-meli-y-iz alma-malı-y-ız
yeme-meli-siniz alma-malı-sınız
yeme-meli-ler alma-malı-lar


İSİM FİİLİ

Yukarıdan beri gördüğümüz bu dokuz şekil ve zaman eki, bütün fiillerde kullanılır. Yalnız bir fiil vardır ki, o fiile bu eklerin hepsi getirilmez. O fiil “imek” fiilidir.
“ i-” fiili Türkçe’nin ana yardımcı fiilidir. Bu fiile cevher fiili de denir. Ek fiil adı da verilir.
“ i-” fiili güdük bir fiil olmakla beraber hem isimlerle hem de fiillerle kullanılır. Fiillerle kullanılınca birleşik çekim yapar: Bilmiş idi, gelse idi ... gibi. İsimlerle kullanılınca da onları isimleştirir.
İsimleri fiilleştirdiği için bu fiile isim fiili diyoruz. Güzel idi, iyi imiş ... gibi.
Bu fiil çok defa i- kökü düşürek kullanışta eklenir.

1- İsim Fiilin Şimdiki Zamanı ve Ekleri :

İsim fiilin şimdiki zamanı tamamıyla ekleşmiştir. Bu ekleşmede i- fiilinin eşi olan tur- ( dur- ) yardımcı fiilinin de kalıntıları vardır.
Şimdiki zaman ekleri şöyledir:

Teklik 1. Şahıs : -ım, -im, -um, -üm
2. Şahıs : -sın, -sin, -sun, -sün
3. Şahıs : -dır, -dir, -dur, -dür

Çokluk 1. Şahıs : -ız, -iz, -uz, -üz
2. Şahıs : -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz
3. Şahıs : -dırlar, -dirler, -durlar, -dürler
-tırlar, -tirler, -turlar, -türler

Görüldüğü gibi eklerin çoğu isim fiilinin kendisi düşünce geriye kalan şahıs ekleridir. Ancak bu ekler bugün isim fiilinin yerini tutarak fiil gibi kullanılmaktadır.

yorgun-um evde-y-im
yorgun-sun evde-sin
yorgun-dur evde-dir
yorgun-uz evde-y-iz
yorgun-sunuz evde-siniz
yorgun-durlar evde-dirler

Bunlardan üçüncü şahıs ekleri kullanışta düşebilir: Çocuk yorgun(yorgundur), hava güzel(güzeldir) ... gibi.
Çokluk üçüncü şahısta bazen de çokluk eki öne alınır: evde-lerdir, değil-lerdir ... gibi.
Bu ekler haber verme fonksiyonundadırlar. Onun için bu eklere kısaca “ bildirme kipleri ” denir. Bildirme ekleri vurgusuzdur. Vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar.

2- İsim Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı ve Ekleri :

İsim fiilin görülen geçmiş zamanı şöyledir:

i-di-m i-di-k
i-di-n i-di-niz
i-di i-di-ler

Kullanışta fiilin kökü çok defa düşer ve ekleşme olur: güzel-di, korkunç-tu, hasta-y-dı (hasta-y-idi) ... gibi.


4- İsim Fiilin Şart Çekimi :

Çekimi şöyledir:

i-se-m i-se-k
i-se-n i-se-niz
i-se i-se-ler

İSİM FİİLİN OLUMSUZU


İsim fiilin “imemek” şeklinde bir olumsuzu olmaz. Bu sebeple mecut çekimlerinin olumsuzu değil edatı ile yapılır : değil-im, değil-dir, değil-di, değil-miş, değil-se-ler, değil-se-niz ...gibi.

[GARAGIZ]

FİİLLERİN BİLEŞİK ÇEKİMLERİ


İsim fiillerin mevcut şekilleri fiil çekimlerine de getirilir. İsme gelince onu fiilleştiren bu ekler fiil çekimlerine de birleşik çekim yaparlar.
Birleşik çekimde bir asil fiilin, bir de isim fiilinin iki çekim eki üst üste gelir, yahut iki fiilin iki çkim şekli arka arkaya sıralanır.
Birleşik çekimin üç kipi vardır: hikâye, rivayet, şart. Dördüncü olarak kuvvetlendirme ve ihtimal de birleşik çekim sayılabilir. Birleşik çekimde çok defa i- fiil kökü düşer. Ancak düşmediği de görülebilir: gelmiş idi, geldi ise, geliyor imiş... gibi.

Hikâye :

İsim fiilinin görülen geçmiş zamanı ile yapılan birleşik çekimdir: geliyor-du-m, gelmiş-ti-m, gel-di-y-di ... gibi.
Bunlarda isim fiilinin hikâye eki olmakta ve hikâye ifadesi vermektedir.
Emir hariç bütün kiplerin hikâyesi vardır. Hikâyede asıl çekim önce söylenir. Eki: -dı,-di,-du,-dü,-tı,-ti,-tu,-tü’dür.

gel-di-y-di-m
gel-di-y-di-n
gel-di-y-di
gel-di-y-di-k
gel-di-y-di-niz
gel-di-y-di-ler (gel-di-ler-di)

Rivayet :

İsim fiilinin öğrenilen geçmiş zamanı ile yapılan bileşik fiildir: bil-i-r-miş-im, bil-miş-im, bil-miş-miş ... gibi.
Bu çekimdeki isim fiilinin eki, rivayet ifade eder ve rivayet eki adını alır. Eki: -mış, -miş, -muş, -müş’tür.
Görülen geçmiş zaman ile emir kipinin rivayeti yoktur. Diğer çekimlerin rivayeti vardır.

gör-ecek-miş-im
gör-ecek-miş-sin
gör-ecek-miş
gör-ecek-miş-iz
gör-ecek-miş-siniz
gör-ecek-miş-ler (gör-ecek-ler-miş)

Şart :

İsim fiilinin şartı ile yepılan bileşik çekimdir. Bu çekimde isim fiilinin eki şart ifade eder ve şart eki adıyla zikredilir.
Emir, şart ve istek çekimlerinin şartı yoktur. Diğerlerinin şartı vardır.
Eki: -sa, -se’dir.

gel-ecek-se-m
gel-ecek-se-n
gel-ecek-se
gel-ecek-se-k
gel-ecek-se-niz
gel-ecek-se-ler (gel-ecek-ler-se)


TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE ZAMANLAR

Geçmiş Zaman ( Öten Zaman Forması )
a) Bilinen geçmiş zaman:
Türkiye Türkçesindeki gibi; -dı, -di, -tı, -ti şekli ile yapılır. Geçmiş zamanın şahıs ekleriyle kullanılışı şöyledir:

Yönkeme Düyp İşlik Zaman Goşulması Şahıs Ekleri
(şahıs) (fiil kökü) (zaman ekleri)


Men azgırıl dı -m
Sen azgırıl dı -n
Ol azgırıl dı -
Biz azgırıl dı -k
Siz azgırıl- dı -hız
Olar azgırıl- dı -lar


Zamanın olumsuz şekli -ma, -me ile yapılır.
Azgırıl-ma-dı-m
Azgırıl-ma-dı-n
Azgırıl-ma-dı
Azgırıl-ma-dık
Azgırıl-ma-dı-hız
Azgırıl-ma-dı-lar
c) Öğrenilen geçmiş zaman:
Bu zaman için-pdir(-pdır eki kullanılır)
Örnek .Alıpdırın (almışım)
Alıpdırsıh
Alıpdır
Alıpdırız
Alıpdırız
Alıpdırsıhız
Alıpdırlar
Öğrenilen geçmiş zaman için üçüncü şahıslarda –mış, -miş eki de kullanılabilir
Örnek :Azgırılmış
Halımsıramış...gibi

Şimdiki Zaman ( İşliklerinin Hazırki Zaman Forması )


Türkmence’de şimdiki zaman ekleri -yar, -yer’dir.

Bazı durumlarda şimdiki zaman, geçmiş ve gelecek zamanı da içine almaktadır. Cümlede gelecek zamana ait bir kelime varsa işin sonra gerçekleşeceğini ifade eder.
Örnek : Biz ertir stadionda yarış geçiryariz (biz yarın stadyumda yarışacağız.)
Ol hazırkı zaman hem ulanılyar(o şimdi kullanılıyor.)
Yehe bir aydın egzamenler başlayar(bir aya kadar sınavlar başlıyor.)
Anlatılan şeyin daha etkili olabilmesi için çoğu zaman çoğu kez geçmiş zaman yerine kullanılmaktadır.
Örnek :Gız hem onu halavyar (kız da onu seviyor)
Şahıs zamirleri ile kullanılması :
Men halımsıra-yar-ı-m (üzülerek konuşmak)
Sen halımsıra-yar-sın
Ol halımsıra-yar
Biz halımsıra-yar-ız
Siz halımsıra-yar-sız
Olar halımsıra-yar-lar
Şimdiki zamanın olumsuzu -ma, -me ekleri ile yapılır:

Men halımsra-ma-yarım
Sen halımsıra-ma-yar-sın
Ol halımsıra-ma-yar
Biz halımsıra-ma-yar-ız
Siz halımsıra-ma-yar-sınız
Olar halımsıra-ma-yarlar
Şimdiki zaman Türkmence de “yörmek, durmak, oturmak, yatmak” fiilleriylede yapılabilir.
Örnek: alıpyör,okapyörüs, alıpotır, ggelipyatır
Gelecek Zaman ( İşliğin Gelecek Zaman Forması )

Fiillerin sonuna -ar, -er veya -cak, -cek ekleri getirilerek yapılır. Gelecek zaman eki iki çeşittir:

a) Kesin Gelecek Zaman
b) İhtimali Gelecek Zaman

a) Kesin Gelecek Zaman : Gelecekte kesin olacak bir hareketi ifade için kullanılır. Fiillerin sonuna -cak, -cek ekleri getirilerek yapılır.
Örnek : Men gıgıracağım (ben bağıracağım)
Olumsuzu “değel” kelimesiyle yapılır.
Örnek: men gıgıracak değel.
b) İhtimali Gelecek Zaman : Gelecekte olacağı kesin olmayan fiiller için kullanılır. Olayın olması ihtimal dahilindedir. Olabilir de, olmayabilir de... Bu tür olaylar için bu fiil kullanılır. Fiillerin sonuna -ar, -er ekleri getirilerek yapılır.
-a, -e harfleri ile biten fiilere ihtimali gelecek zaman eki getirildiğinde -a, -e harflerinden biri düşer, diğeri ise uzun okunmaktadır.
Başla-er=başlaar (başlayacak)
İşle-er=işleer (işleyecek)
Örnek: men salasal-ar-ı-m (söylemek)
Sen salasal-ar-sıh
Ol salasal-ar
Biz salasal-ar-ız
Siz salasal-ar-sıhız
Olar salasal-ar-lar
Olumsuz şekli -ma,-me ekleri ile yapılır.
Örnek : men alma-rım
Sen almar-sıh
Ol alma-z
Biz almaz-ız
Siz almaz-sı-hız
Olar almaz-lar
İhtimali gelecek zamanın olumsuz şeklinde -a ve -e harfleri yazılmaktadır. Üçüncü tekil ve üçüncü çoğul şahıs ekleri (z ) ye dönüşmektedir.
Şart : bir işin yapılması için başka bir olayın yapılması gerektiğini anlatmak için kullanılan şekildir
Şart kipi “-sa, -se” ekiyle kurulur.
Örnek: Sıpmak (kurtulmak)
Sıp-sa-m
Sıp-sa-h
Sıp-sa
Sıp-sa-k
Sıp-sa-hız
Sıp-sa-lar
Çokluk ikinci şahıs çekiminin sonuna “-lan, -län” eki getirilerek “nezaket ve rica” anlamı verilir.
Örnek: Sıpsa-hız-lah(kurtuluverin)

Gereklilik :

İki türdür. Birinci türde şahıs zamirleri ve -malı, -meli eki kullanılır.
Örnek: Men tapmalı (ben bulmalıyım)
Sen tapmalısıh
Ol tapmalı
Biz tapmalıyız
Siz tapmalısıhız
Olar tapmalılar
İkinci türde -malı(dır), -meli(dir) eklerinin arkasından şahıs eki getirilir.
Örnek: tapmalıdırın
tapmalıdırsıh
tapmalı
tapmalıdırız
tapmalıdırsıhız
tapmalı
Emir :
Her şahıs için ayrı bir ek vardır.
Örnek: düşeyin (ineyim)
Düşğin
Düşsün
Düşelin
Düşsühler

Tekil 1.şahıs ve 3.şahıs, Türkiye Türkçesi’nde olduğu gibi istek ifadesi de taşır.
Teklik 2.şahıs “al” a(ğın) (al) şekillerinde olabildiği gibi, -ay, -äy ekiyle de yapılabilir.
Çokluk 1.şahısta çok tipik bir durum vardır. “Alalîn, okâlîn” ikiden çok kişi için kullanılır. Yani; “İkiden çok kişi alalım, okuyalım” demektir.

Olumsuzluk :

Olumsuzluk eki -ma, -me’dir.


Bazı kiplerin olumsuz çekimi Türkiye Türkçesi’nden farklıdır. Bunlar aşağıda gösterilmiştir.
Belirsiz gelecek zamanın olumsuzu 1. ve 2.tekil şahıslarda -mar, -mer ; 3.tekil ve çoğul şahıslarda -maz, -mez ile yapılır.
Örnek: Elleşmerin(tokalaşmam)
Elleşmersin
Elleşmez
Elleşmeriz
Elleşmersihiz
Şahıs zamirleriyle çekilen kesin gelecek zaman ile gereklilik kiplerinin olumsuzu “däl” (değil) kelimesiyle yapılır.
Türkmen Türkçesi’nde şimdiki zamanın olumsuzluğu için kullanılan değişik bir şekil vardır. Bu şöyledir:
Örnek: Hoşlaşamook (vedalaştığım yok)
Hoşlaşahook
Hoşlaşamzook (vedalaştığımız yok)
Hoşlaşahzook
Hoşlaşanooklar
Bu şekil “hoşlaşanım yok” ifadesinden kısaltılmıştır.
Yeterlilik ( İktidar) Şekli ( Fiili ) :

Türkiye Türkçesi’ndeki gibi “bilmek” fiiliyle yapılır. Fakat asıl fiile -a, -e değil de -p zarf fiil eki getirilir.
Olumsuz çekimde olumsuzluk ekini yardımcı fiil alır.
Örnek: Alıpbilmes(alamaz), okaapbilmedi (okuyamadı) ... gibi






BİLEŞİK ZAMAN ÇEKİMLERİ

Türkmen türkçesinde iki tane bileşik zaman vardır bu Türkiye Türkçesi ile aynıdır Türkiyi Türkçesinde olduğu gibi:Fiil+zaman eki+bileşik zaman fiil eki+şahıs eki ,formülü ile elde edilir.
a) Hikâye Bileşik Zaman :

Fiil çekimlerinin hikâyesi -dı, -di ekiyle yapılır.
Örnek : Aylanyaardım
aylanyaardıh[m1]
Alyanyaardı
Alyanyaardık
Alyanyaardıhız
Alyanyaardılar
Ünlüden sonra araya “y” kaynaştırma harfi girmez:
Örnek: alsadım (alsaydım)
Şahıs zamirleriyle çekilen gelecek zaman ve gereklilik kiplerinin hikâyelerinde şahıs ekleri kullanılır:
Örnek: Topulcaktım (yiriyecektim)
Topulcaktıh
Topulcaktı
Topulcaktık
Topulcaktıhız
Topulcaktılar
Bu iki fiilin olumsuzu “däl” (değil) kelimesiyle yapılır:
Örnek: Topulcak däldim (yürümeyeceektim)
Gereklilik şekli:
Örnek: Topulmalı däldim (yürümemeliydim)
Gereklilik hikâyesi için “-makçıdı” eki de kullanılır:
Örnek: Almakçıdım (almalıydım)
Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi için -di eki -p ekinden sonra gelir:
Örnek: Alıpdım (almıştım)
Ancak, öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesinde -p yerine -an, -en eki de kullanılır:
Örnek: Alandım (almıştım) , Alandı
b) Rivayet Bileşik Zamanı :

Fiil çekimlerinin rivayeti “eken” (imiş) kelimesiyle yapılır. Kelimenin çekimi şu şekildedir:ekenim ,ekenih, eken, ekenik, ekenihiz, ekenler
Rivayet çekimi için daha önce gördüğümüz kip eklerine “eken” kelimesinin yukarıdaki çekimi ilave edilir: alar ekenim (alırmışım), alar ekenih, gelmeli eken(gelmeliymiş), gelmeli däl eken (gelmemeliymişim)
Öğrenilen geçmiş zamanın rivayetinde -an, -en eki ve “eken” kelimesi kullanılır:
Örnek: Sınlayan ekenim (bakmışmışım),sınlayan ekenih
“-p” ekiyle kurulan öğrenilen geçmiş zamanda ise -miş ekiyle rivayet yapılır.
Örnek. Sınlapmış (bakmışmış)... gibi
Şimdiki zamanın rivayetinde de -miş eki kullanılır:
Örnek: Sınlayaarmışım (bakıyormmuşum)
Sınlayaarmışın
Sınlayaarmış
Sınlayaarmışık
Sınlayarmışıhız
Sınlayarmışlar


TÜRKMEN TÜRKÇESİYLE TÜRKİYE TÜRKÇESİNİN

ZAMANLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Türkiye Türkçesi ile Türkmen Türkçesinin zaman bakımından karşılaştırılmasına bakarsak, genelde şekli açıdan farklılıkların olduğu, mana bakımından ise çok az farklılıkların bulunduğu görülmektedir.
Biraz daha açacak olursak; her iki lehçede de kipler, bildirme kipleri ve tasarlama kipleri olarak iki ana gruba ayrılmaktadır. Her ne kadar Türkmen
Türkçesi’nde açık açık bu genel başlıklar kullanılmasa da içerik olarak bunun böyle olduğu görülür.
Diğer taraftan bileşik zamanlar her iki lehçede de bulunur ve yaklaşık aynıdır. Bu ayniyetler de iki lehçenin tarihi bağlarının çok açık delilidir. Şimdi bu iki lehçenin zaman çekimlerini ve anlamlarını tek tek karşılaştırmaya çalışacağız.

[GARAGIZ]

A) BİLDİRME KİPLERİ


Türkiye Türkçesi’nde ve Türkmen Türkçesi’nde bildirme kipleri, bildirdikleri anlam bakımından aynıdır ama çekimlendikleri şekil bakımından farklıdır.
Türkiye Türkçesi’nde bildirme kipleri dörde ayrılır:

1- Geçmiş Zaman
a) Bilinen Geçmiş Zaman
b) Öğrenilen Geçmiş Zaman
2- Şimdiki Zaman
3- Geniş Zaman
4- Gelecek Zaman

Türkmen Türkçesi’nde ise üçe ayrılır :

1- Geçmiş Zaman
a) Bilinen Geçmiş
b) Öğrenilen Geçmiş
2- Şimdiki Zaman
3- Gelecek Zaman
a) Kesin Gelecek Zaman
b) Belirsiz Gelecek Zaman



1- Geçmiş Zaman :

Her iki lehçede de geçmişte olmuş bir olayı anlatmak için kullanılır. Ama, failin bizzat gördüğü olayları anlatan ve başkasından duyulmuş olayı anlatmak için iki çeşit kullanılır:

a) Bilinen Geçmiş Zaman :

Failin bizzat gördüğü olayı anlatan zamandır. Türkiye Türkçesi’ndeki ekleri; -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü’dür.
Türkmence’de eki -di’dir. Üçüncü şahıslarda daima -dı, -di şeklindedir. Birinci ve ikinci şahıslarda yuvarlak ünlülerden sonra, ikinci hecede -du, -dü ; ikinci heceden sonra -dı, -di’dir.
Burada en önemli fark, Türkmence’de bu ekin -tı, -ti’li şekline rastlanmamasıdır. Oysa Türkiye Türkçesi’nde sert sessizlerden sonra, -tı, -ti yani t’li şekline dönüşür.

Olumsuz şekli her iki lehçede de “-ma, -me” ekiyle yapılmaktadır.

b) Öğrenilen Geçmiş Zaman :

Fail tarafından bizzat görülmemiş, ama başkasından duyulmuş olayları anlatır. Türkiye Türkçesi’nde eki; -mış, -miş, -muş, -müş’tür.
Türkmen Türkçesi’nde bu ekten faklı olarak bir de -pdir (-pdır) eki vardır.
-pdır eki, kelimedeki ünlülere göre, ûp, up, âp şekillerine de girebilir.
Olumsuz şekli -ma, -me şekliyle yapılır.


2- Şimdiki Zaman :

Her iki lehçede de yapılmakta olan işi anlatmak amacıyla kullanılır. Yani iş yapılırken fail aradadır. Türkiye Türkçesi’ndeki eki -yor’dur. Bunun dışında, yazı dilinde kullanılan ama konuşma dilinde kullanılmayan -makta, -mekte eki de vardır. –yor eki anlam kaymasına uğrayarak gelecekteki bir hareketi de bildirebilir. Ama -makta, -mekte eki o anda yapılan işin kesinliğini belirtir.
Örnek : “Ben Gelmekteyim.”
Bu cümlede kesinlikle yoldayım manası çıkar. Ama “geliyorum” dersek henüz hareket etmemiş manasına da gelebilir.
Türkmence’de ise şimdiki zaman eki -yâr, -yär’dir. Bunun yanında, yardımcı fiiller vasıtasıyla da bu zaman çekimlenmektedir. Bu yardımcı fiiller: “yörmek, durmak, oturmak, yatmak” fiilleridir.

Olumsuzluk şekli Türkiye Türkçesi’nde -ma, -me ile yapılır. Türkmence’de ise kullanılan değişik bir şekli vardır.

Görüldüğü gibi iki lehçe arasından Türkmence’de fazlalık vardır. Diğer ekte ise şeklinde farklılık vardır.

3- Geniş Zaman :

Geniş zaman sadece Türkiye Türkçesi’nde vardır. Türkmence’de yoktur.

4- Gelecek Zaman :

Gelecekte yapılacak olan faaliyetleri anlatmak için kullanılır. Türkiye Türkçesi’ndeki eki -acak, -ecek’tir. Türkmence’de farklı olarak bu zaman ikiye ayrılmaktadır:
a) Belirsiz Gelecek Zaman
b) Kesin Gelecek Zaman

Belirsiz gelecek zaman; işin belirsiz olduğu durumlarda kullanılır. Eki: -ar, er’dir. Türkiye Türkçesi’ndeki geniş zaman ekleri bu fiilde kullanılmaktadır diyebiliriz.
Olumsuz şekli Türkiye Türkçesi’nde -ma, -me ekiyle yapılır. Türkmence’de farklı olarak, belirsiz gelecek zamanın olumsuzu 1. ve 2.şahıslarda -mar, -mer ; 3.şahıslarda -maz, -mez ile yapılır. Kesinlik ifade eden gelecek zaman çekimi ise Türkiye Türkçesi’ndeki gibi -acak, -ecek ekleriyle yapılır. Ancak bu tür gelecek zamanda şahıs ekleri kullanılmaz; onun yerine fiilin başına şahıs zamirleri getirilir.

B) TASARLAMA KİPLERİ

Bu kipler Türkiye Türkçesi’nde;
1-Emir
2-Şart ( Dilek-Şart )
3-Gereklilik
4-İstek

olmak üzere dörde ayrılır. Türkmence’de ise istek yoktur ve üç tanedir.

1- Emir :

Türkiye Türkçesi’ndeki anlamı kesin yapılması istenene işi bildirmektedir. Ekleri :

Teklik 1. şahıs -ayım, -eyim
2. şahıs (eksizdir)
3. şahıs -sın, -sin, -sun, -sün
Çokluk 1. şahıs -alım, -elim
2. şahıs -ın, -in, -un, -ün, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz
3. şahıs -sınlar, -sinler, -sunlar, -sünler

Türkmen Türkçesi’nde çok değişik şekilleri vardır. Anlam olarak yine yapılması istenen işi bildirmektedir.
Tekil 1. ve 3.şahıslar Türkiye Türkçesi’ndeki gibi istek anlamı da taşır.
Teklik 2.şahıs çekimi “al” , “algın” (al) şeklinde olabildiği gibi -ây, äy ekiyle de yapılabilir.

Çokluk 1.şahısta çok tipik bir şekli vardır: -alîn eki kullanılır.
İkiden çok kişiler için kullanılır.
İki kişi içinse -alı, -âlı şekilleri vardır.

2- Şart ( Dilek-Şart ) :

Her iki lehçede de -sa, -se ekiyle yapılır. Türkmence’de 2.şahıs çekiminin sonuna -lan, -län eki getirilerek “nezaket ve rica” anlamı kazandırılmaktadır.
Anlam olarak; bir olayın gerçekleşmesi kendisine bağlı olan hareketler için kullanılır. Olumsuz hali her iki lehçede de -ma, -me ekiyle yapılır.

3. Gereklilik :

Her iki lehçede de anlam olarak “gerekli” olan durumları ifade etmek için kullanılır.
Türkiye Türkçesi’nde ve Türkmence’de -malı, -meli şekli ortaktır, aynıdır. Ancak Türkmence’de çekimi şahıs ekleriyle değil de, başına şahıs zamirlerinin getirilmesiyle yapılır. Türkiye Türkçesi’nde şahıs ekleriyle yapılır.

Türkmence’de farklı olarak, -malı(dır), -meli(dir) ekleriyle de yapılan şekli vardır. Bu şeklin çekiminde ise şahıs ekleri kullanılır.

4. İstek :

Bu kip sadece Türkiye Türkçesi’nde vardır.

BİLEŞİK ZAMANLAR

Bileşik zamanlar her iki lehçede de iki tanedir.
1- Hikâye Bileşik Zaman
2- Rivayet Bileşik Zaman

1- Hikâye Bileşik Zaman :

Türkiye Türkçesi’ndeki eki: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü’dür.
Formülü : Fiil(kök) + Zaman eki + Bileşik Zaman eki + Şahıs eki , şeklindedir.
Türkmence’de -dı, -di ekiyle yapılır.

Türkmence’de farklı olarak ünlüden sonra araya “y” sesi girmez.

Türkmence’de, başına şahıs zamiri getirilerek çekilen gelecek(kesin) zaman ve gereklilik kiplerinin çekimi şahıs eki getirilerek yapılır.

Bu iki kipin olumsuz hali “däl” kelimesiyle yapılır.

Gereklilik hikâyesinde -makçıdı eki de kullanılır.


2. Rivayet Bileşik Zaman :

Türkiye Türkçesi’nde rivayet eki; -mış, -miş, -muş, -müş’tür. Türkmence’de ise “eken” (imiş) kelimesiyle yapılır.

Rivayet çekimi için zaman eklerine “eken” kelimesi eklenir.

Türkiye Türkçesi’nde sadece -mış, -miş, -muş, -müş ekleriyle rivayet yapılırken, Türkmence’de “eken”, -mış, -miş ekleriyle yapılabilmektedir.
Türkmence’de, -p ile kurulan öğrenilen geçmiş zamanın ve şimdiki zamanın rivayeti -miş ekiyle yapılır.