BİZİM SEHERLERİMİZ-GENCE

[Sehrabanu]

GENCE:
Azerbaycan'ın ikinci büyük kenti olan ve ülkenin batı kısmında, Ermenistan sınırında bulunan Gence, Kura Irmağı'nm sağ kollarından Gence-Çay'ın her iki sahilinde kurulu, deniz seviyesinden 445 metre yükseklikte bir şehirdir. Nüfusu 500 bin dolayında olan Gence, tarihte 'Gence Hanlığı' olarak bilinen Türk hanlığının da merkezi oldu.

Gence, Kafkasya'nın diğer bölgeleri gibi, tarih boyunca sık sık el değiştirdi. Ancak, daha Araplar bu bölgeye gelmeden çok önceleri, göçebe Türklerin buradaki yaylalarda ve kışlaklarda yaşadığı bilinmektedir. Araplar döneminde de, buraya çok sayıda Hazar Türkü iskan edildi.

Selçuklu Sultanı Alparslan, Malazgirt Savaşı'ndan bir süre önce Gürcistan'ı fethettikten sonra Gence'ye yerleşmişti. Alparslan'ın oğlu Melikşah, Şaddat Oğullarını yönetimden uzaklaştırdıktan sonra, Gence'yi, oğlu Mehmet'e tımar olarak verdi.

1139(veya 1140)'ta meydana gelen büyük depremde yerle bir olan Gence'de 230 binden fazla insan öldü. Ancak şehir, Azerbaycan ve Arran Emiri Kara Sungur tarafından 1141 'de bütün ihtişamıyla yeniden inşa edildi.

İlerleyen dönemlerde şehir, Selçuklu, Harezmşah, ilhanlı, Timur ve Osmanlı hakimiyetine geçti. Osmanlılar, 1593'te Gence'yi Anadolu Eyaletine bağlı, 7 livadan oluşan bir vilayet haline getirdiler. Ancak Gence, 1606'da Iran Şahı Birinci Abbas tarafından zapt ve tahrip edildi. Şehir, daha yukarıya yeniden kuruldu.

1723'te Osmanlılar, Karabağ ile birlikte Gence'yi tekrar ele geçirdi.1735'te Nadir Şah'ın Kafkasya'daki fetihleri sırasında yeniden İran hakimiyetine giren Gence, Nadir Şah'ın 1747'de ölmesinin ardından, diğer Azerbaycan hanlıklarıyla birlikte bağımsızlığını ilan etti. Zjyadoğulları Hanedanını kuran Kalaç Türklerinden Şahverdi Han, Gence'nin ilk hanı oldu. Şahverdi Han'dan sonra 1761'de Gence Hanlığı'nın idaresine gelen Mehmet Hasan Han, 1786'ya kadar hanlığı yönetti.

1786'da Gence Hanı olan Cevat Han'ın dönemi 1804'e kadar sürdü. Bu dönemde Gence, 1781-1783 yılları arasında Karabağ hanlarının eline geçtiyse de, Gence Hanlığı tarafından geri alındı.

19'uncu yüzyıl başlarında Gürcistan'ı işgal eden Ruslar, Gence ile birlikte bütün bağımsız Azerbaycan hanlıkları için bir tehdit haline geldi. Ancak hanlıklar, o sırada Dağıstan ve Kuzey Kafkasya'da bulunan hanlıklarla savaş halinde olan Ruslara karşı birleşmeyi başaramadı. Azerbaycan'daki coğrafi durum Rusya'nın Dağıstan ve Kuzey Kafkasya'daki hanlıkları ele geçirmesini güçleştiriyordu. Kafkasya'daki Rus ordusu komutanı Sisyanov, 1803'te Tiflis'ten hareket ederek Gence'yi kuşattı. Gence Hanı Cevat Han Ruslarla yaptığı mücadelede yenildi ve hayatını kaybetti. Cevat Han'ın oğlu Hüseyin Han da, babasıyla aynı gün Rusların top ateşi sırasında öldürüldü. Han ve oğlunun öldürülmesinden sonra iki koldan Gence'ye giren Ruslar, halkı katlederek şehri yağmaladı. Böylece Gence Hanlığı'nı ortadan kaldıran Ruslar, 1804'te de şehrin adını Çariçelerinin onuruna, Elizabetipol olarak değiştirdiler.

Cevat Han'ın diğer oğlu Uğurlu Han, 22 yıl sonra 1826'da, Gence'yi Ruslardan geri alarak, Hanlığı tekrar kurdu. Ancak 2 yıl sonra Ruslar kenti ve bölgeyi yeniden işgal ederek, Gence Hanlığı'nı tamamen ortadan kaldırdı. Gence, 1828'dekiTürkmençay Anlaşması ile Rusya'ya ilhak edildi. Sovyetler Birliği'nin kurulmasından sonra da, komünist yönetim Gence'nin adını Kirovabad olarak değiştirdiyse de, Gence adı yaygın olarak kullanıldı.

Bu arada, 28 Mayıs 1918'de Milli Azerbaycan Cumhuriyeti ilan edildiğinde, ilk başkenti Gence oldu. Bu sırada Bolşeviklerin kontrolünde olan Baku, Osmanlı'nın da yardımıyla ele geçirilince, başkent de Bakü'ye taşındı.